თუ „კლასი“ არის პასუხი, რა არის კითხვა?

ერიკ ოლინ რაიტი

მთარგმნელები: თეკლა ზუხბა და ლევან ილარიანი

ტექსტის PDF ვერსია შეგიძლიათ ჩამოტვირთოთ აქ

ამ წიგნში განხილული კლასის ცნების მრავალგვარი განსაზღვრება განპირობებულია კითხვების ნაირსახეობით. კლასის კონცეპტუალიზაცია განსხვავებული იქნება, იმის მიხედვით თუ რა არის ჩვენი ამოცანა, უფრო ფართო, ვეძიოთ უთანასწორობის სოციალური ორგანიზების ჩამოყალიბება ისტორიის სხვადასხვა ეტაპზე, თუ უფრო ვიწრო, როგორიცაა თანამედროვე საზოგადოებაში ინდივიდების თვითიდენტიფიკაციის გამორკვევა. თუმცა ეს კითხვები ფართო თეორიული ჩარჩოებიდან გამომდინარეობს. თეორიული ჩარჩო კითხვების დასმაში გვეხმარება. კითხვები უბრალოდ ემპირიულ სამყაროსთან შეხვედრით გამოწვეული ცნობისმოყვარეობითა და წარმოსახვით არ ჩნდება, არამედ თეორიული წანამძღვრებითა და ნორმატიული საკითხებით განპირობებული ცნობისმოყვარეობითა და წარმოსახვით ემპირიულ სამყაროსთან შეხვედრისას. სწორედ ეს წანამძღვრები და საკითხები განსაზღვრავს კითხვების შინაარს. ამდენად, კლასის შესახებ ამ წიგნში მოცემული სხვადასხვა პერსპექტივის მოსახელთებლად, უმჯობესია თუ მათ კლასობრივი ანალიზის გარშემო არსებული საკვანძო კითხვების მიხედვით დავაჯგუფებთ.

არსებობს ექვსი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი კითხვა, რომელთა პასუხებშიც სიტყვა „კლასი“ ხშირად ცენტრალურ ადგილს იკავებს:

1. განაწილებითი ადგილმდებარეობა (Distributional Location): „ობიექტურად, რა ადგილს მიუჩენს ადამიანებს მატერიალური უთანასწორობის განაწილება?“
2. სუბიექტურად განსაზღვრული ჯგუფები (Subjectively salient groups): “როგორ შეიძლება აიხსნას სტრუქტურულ უთანასწორობაში ადამიანების მიერ, ინდივიდუალურად და კოლექტიურად, საკუთარი თავებისა და სხვების ადგილის სუბიექტური აღქმა?“
3. ცხოვრებისეული შანსები (Life Chances): „რითი აიხსნება ცხოვრებისეული შანსებისა თუ ცხოვრების მატერიალური სტანდარტების უთანასწორობა?“
4. ანტაგონისტური კონფლიქტები (Antagonistic Conflicts): “რა სოციალური დაყოფები აყალიბებს სისტემატურად ღია კონფლიქტებს?“
5. ისტორიული ვარიაცია (Historical Variation): „როგორ უნდა დავახასიათოთ და ავხსნათ უთანასწორობის სოციალური ორგანიზების ისტორიული ვარიაციები?“
6. ემანსიპაცია (Emancipation): „რა სახის გარდაქმნებია საჭირო ჩაგვრისა და ექსპლუატაციის აღმოსაფხვრელად კაპიტალისტურ საზოგადოებებში?“

რა თქმა უნდა, ამ სიას სხვა კითხვებიც შეიძლება დავამატოთ. მაგალითად, კლასის ცნება ხშირად აქტუალურია ისეთ კითხვაზე პასუხისას, როგორიცაა „რატომ აძლევენ ადამიანები ხმას კონკრეტულ პოლიტიკურ პარტიას?“ ან „რითი აიხსნება ადამიანების მოხმარების პატერნებში, გემოვნებასა და ცხოვრების წესში არსებული განსხვავებები?“ თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ასეთი შეკითხვები, როგორც წესი, მჭიდროდ უკავშირდება ერთ ან რამდენიმე ზემოთ ჩამოთვლილ კითხვას. მაგალითად, კითხვა არჩევნების შესახებ მჭიდროდ უკავშირდება ცხოვრებისეული შანსების ახსნის პრობლემას, სუბიექტურ იდენტობასა და ანტაგონისტურ კონფლიქტებს, რამდენადაც, კლასობრივ განსხვავებებსა და ხმის მიცემას შორის კავშირის მნიშვნელოვან მიზეზად, სხვადასხვა კლასებში მყოფი ადამიანების დაპირისპირებული ინტერესები და იდენტობები შეგვიძლია მივიჩნიოთ. ამის მსგავსად, კითხვა ცხოვრების წესის შესახებ მჭიდროდ უკავშირდება ცხოვრებისეული შანსებისა და სუბიექტური იდენტობის შესახებ კითხვებს. ზემოჩამოთვლილი ექვსი კითხვა გვაძლებს კლასობრივი ანალიზის კომპლექსურობის მოხელთების შესაძლებლობას.

ახლა განვიხილოთ თითოეული კითხვა და მისი კავშირი კლასობრივი ანალიზისის სხვადასხვა მიდგომებთან. ეს, რა თქმა უნდა, მარტივი ამოცანა არ არის, რამდენადაც ამ წიგნში განხილული თეორიული მიდგომების ძირითადი ამოცანა ყოველთვის ზედმიწევნით არ ემთხვევა ამ კითხვებს და თითოეული მათგანი მოიცავს რამდენიმე კითხვას.[1]

განაწილებითი ადგილმდებარეობა (Distributional Location)

კითხვისთვის „ობიექტურად, რა ადგილს მიუჩენს ადამიანებს მატერიალური უთანასწორობის განაწილება?“ კლასის ცნება ცენტრალური მნიშვნელობისაა. ამ შემთხვევაში, კლასი განისაზღვრება ცხოვრების მატერიალური სტანდარტის კრიტერიუმით, რაც, როგორც წესი, იზომება შემოსავლით, ან შესაძლოა სიმდიდრით. ამ მიდგომისთვის კლასი არის საფეხურებრივი, გრადაციული ცნება და კლასობრივი ადგილმდებარეობის აღწერაც იმეორებს კიბის საფეხურების ლოგიკას, მაღალი კლასი, მაღალი საშუალო კლასი, საშუალო კლასი, დაბალი საშუალო კლასი, დაბალი კლასი, ქვეკლასი.[2] კლასის ეს ცნება ყველაზე ხშირად გვხვდება პოპულარულ დისკურსში, სულ მცირე ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა აშშ, სადაც მუშათა კლასის პოლიტიკური ტრადიცია არც ისე ძლიერია. როდესაც ამერიკელი პოლიტიკოსები მოითხოვენ „საშუალო კლასისთვის გადასახადების შემცირებას“, ისინი სინამდვილეში ითხოვენ გადასახადების შემცირებას იმ ხალხისთვის, რომლებიც შემოსავლის გადანაწილების შუაში არიან. ამ კონტექსტში კლასის ცნება შეპირისპირებულია სხვა მეთოდებთან, რომლებიც გამოიყენება სოციალურ სტრუქტურებში ადამიანთა ადგილმდებარეობის გამოსარკვევად, მაგალითად, მოქალაქეობით განსაზღვრული სტატუსი, ძალაუფლება თუ სხვადასხვა ნიშნით განპირობებული ინსტიტუციური დისკრიმინაცია.

სუბიექტურად განსაზღვრული ჯგუფები (Subjectively Salient Groups)

„კლასი“ ერთ-ერთი შესაძლო პასუხია კითხვაზე “როგორ შეიძლება აიხსნას სტრუქტურულ უთანასწორობაში ადამიანების მიერ, ინდივიდუალურად და კოლექტიურად, საკუთარი თავებისა და სხვების ადგილის სუბიექტური აღქმა?“ ამ შემთხვევაში კლასის ცნება ასე განისაზღვრება: „კლასები არიან სუბიექტურად გამორჩეული გამოცდილებების მქონე სოციალური კატეგორიები, რომლებიც აყალიბებენ იდენტობებს, რომელთა საფუძველზეც ადამიანები ეკონომიკური სტრატიფიკაციის სისტემაში ამ კატეგორიებს ადგილს უძებნიან“.[3] ასე განსაზღვრული კლასის მახასიათებლები დროსა და სივრცეში საგრძნობად განსხვავებული იქნება. ზოგიერთ კონტექსტში „კლასი, როგორც სუბიექტურად განსაზღვრული კლასიფიკაცია“ ცხოვრების წესის გარშემო იტრიალებს, სხვა შემთხვევებში კი, დასაქმების სფეროს ან შემოსავლის დონის გარშემო. ზოგიერთ შემთხვევაში, სუბიექტური კლასიფიკაციის სისტემის ეკონომიკური შემადგენელი საკმაოდ აშკარაა – როგორც, მაგალითად, შემოსავლის დონეები ან დასაქმების სფეროები. სხვა კონტექსტებში, მაგალითად, როგორიცაა გამოთქმა „მაღალი კლასი“, ის უფრო არაპირდაპირია. კლასების რაოდენობა ასევე კონტექსტუალურად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ განსაზღვრავენ განსხვავებებსა და გამოცდილებებით გამორჩეულ ჯგუფებს თავად აქტორები სოციალურ სიტუაციებში. აქედან გამომდინარე, კლასის ასეთი გაგება შეპირისპირებული იქნება გამორჩეული გამოცდილების სხვა ფორმებთან, როგორიცაა რელიგია, ეთნიკურობა, გენდერი და ა.შ., რომელთაც შესაძლოა ჰქონდეთ ეკონომიკური განზომილება, მაგრამ უპირატესად ეკონომიკური ლოგიკით არ განისაზღვრებიან.

სუბიექტური იდენტობის ფორმირების შესახებ დასმული ეს კითხვა განსაკუთრებით აქტუალურია ამ წიგნში განხილული კლასობრივი ანალიზის სამი მიდგომისთვის. პიერ ბურდიეს კლასობრივი ანალიზის ერთ-ერთი საფუძველმდებარე თემა, როგორც ელიოტ ვეინინგერი განავრცობს, არის სიმბოლური კლასიფიკაციების მნიშვნელოვნება, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ ეს უკანასკნელი გამოხატულია ცხოვრების წესის განსხვავებებისა და კოლექტიური იდენტობების სახით. სიმბოლური კლასიფიკაციები ყოველთვის კლასის გარშემო არ ტრიალებს, მაგრამ რადგან ისინი დაკავშირებული არიან კლასზე დაფუძნებულ განსხვავებებზე, როგორიცაა ცხოვრებისეული შანსები, სიმბოლური კლასიფიკაციები და მათთან ასოცირებული იდენტობები ცენტრალური ხდება ბურდიეს კლასობრივი ანალიზისთვის.

სუბიექტური იდენტობა ასევე უმნიშვნელოვანესია დევიდ გრუსკისა და იან პაკულსკის მიერ ჩამოყალიბებულ მიდგომებშიც. გრუსკი კლასებს განსაზღვრავს, როგორც „რეალურ“ და არა როგორც „ნომინალურ“ ჯგუფებს. ჯგუფს „რეალურად“ აქცევს ის ფაქტი, რომ საზღვრებს, რომლებიც განსაზღვრავენ ჯგუფს აქვთ რეალური, მათი იდენტობის, სოლიდარობისა და მოქმედებისთვის მნიშვნელოვანი მიკრო დონის ეფექტი ჯგუფის შიგნით მყოფი ინდივიდების ცხოვრებისეულ შანსებსა და გამოცდილებებზე. მისი შეხედულებით, ისეთ თანამედროვე განვითარებულ საბაზრო საზოგადოებებში, როგორიც, მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატებია, ასეთი რეალური, სუბიექტურად გამორჩეული საზღვრები შედარებით გაფანტულ პროფესიულ კატეგორიებს შეესატყვისება და არა მარქსისტული და ვებერიანული მიდგომის მიერ ტრადიციულად ჩამოყალიბებულ „დიდ კლასებს“. გაფანტული პროფესიული კატეგორიები ისეა ინსტიტუციონალიზებული, რომ ადამიანებისთვის სისტემატურად აწარმოებს გამორჩეულ გამოცდილებებსა და შესაძლებლობებს, რაც ამ კატეგორიებს რეალურ ჯგუფებად გადააქცევს. ჯგუფებად, რომლებიც არა უბრალო ფორმალური კლასიფიკაციებია, არამედ სუბიექტურად მნიშვნელოვანი და თანმიმდევრულია. პაკულსკის კლასობრივი ანალიზის ცენტრალურ პრობლემას ასევე სუბიექტური იდენტობა და ჯგუფის ჩამოყალიბება წარმოადგენს. არც თუ ისე შორეულ წარსულში, იყო დრო, დაახლობით მეცხრამეტე საუკუნიდან მეოცე საუკუნის შუა დეკადებამდე, როდესაც სტაბილური ჯგუფური იდენტობები მნიშვნელოვანწილად ბაზრისა და წარმოების შიგნით არსებული უთანასწორობების გარშემო ყალიბდებოდა. თუმცა, მისი აზრით, მეოცე საუკუნის ბოლოსთვის, ეს ეკონომიკური საფუძვლის მქონე ჯგუფური იდენტობები მოირღვა, საზღვრები გაბუნდოვანდა, ინდივიდუალურმა ცხოვრებებმა კომპლექსურად გადაკვეთეს ყოფილი კლასობრივი კატეგორიების საზღვრები და სხვა იდენტობები ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი გახდნენ. შესაბამისად, პაკულსკი ამტკიცებს, რომ კლასი აღარ არის შესაბამისი პასუხი კითხვაზე “როგორ შეიძლება აიხსნას სტრუქტურულ უთანასწორობაში ადამიანების მიერ, ინდივიდუალურად და კოლექტიურად, საკუთარი თავებისა და სხვების ადგილის სუბიექტური აღქმა?“.[4]

ცხოვრებისეული შანსები

ალბათ, კლასის გარშემო ფოკუსირებულ თანამედროვე სოციოლოგიაში ყველაზე ხშირად დასმული კითხვაა: „რითი აიხსნება ცხოვრებისეული შანსებისა თუ ცხოვრების მატერიალური სტანდარტების უთანასწორობა?“ ეს კითხვა, ასე თუ ისე, კლასობრივი ანალიზის ყველა მიდგომაში თამაშობს როლს. ეს ბევრად უფრო კომპლექსური და მომთხოვნი კითხვაა, ვიდრე პირველი კითხვა განაწილებითი ადგილმდებარეობის შესახებ, რამდენადაც აქ საქმე არა მხოლოდ სტრატიფიკაციის გარკვეულ სისტემაში ადამიანების აღწერითი გზით მოთვსებას შეეხება, არამედ მისთვის მნიშვნელოვანია იმ მიზეზ-შედეგობრივი მექანიზმების იდენტიფიცირება, რომლებიც სისტემის გამორჩეული მახასიათებლების განსაზღვრაში გვეხმარება. როდესაც კლასი უთანასწორობის ასახსნელად გამოიყენება, როგორც წესი, სოციალური ადგილმდებარეობის სუბიექტურად გამორჩეული მახასიათებლები ცნების განსაზღვრაში უპირველეს როლს არ ასრულებენ. ამ როლში შემოსავლის წყაროებსა (ანდა ქონებასა) და ადამიანებს შორის ურთიერთობა გვევლინება. აქედან გამომდინარე, კლასი საფეხურებრივის ნაცვლად ურთიერთობითი ცნება ხდება. ამ გამოყენებით, კლასი პიროვნების ცხოვრებისეული შანსების ბევრ სხვა განმსაზღვრეულს შეუპირისპირდება, მაგალითად, გეოგრაფიულ მდებარეობას, სხვადასხვა ნიშნის დისკრიმინაციის ფორმებს ან გენეტიკურ მემკვიდრეობას. გეოგრაფიული მდებარეობა, დისკრიმინაცია და გენეტიკური მემკვიდრეობა, რა თქმა უნდა, შესაძლოა კლასობრივი ანალიზის ნაწილი მაინც იყოს. მაგალითად, მათ შეიძლება მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ იმის ახსნაში, თუ რატომ აღმოჩნდებიან სხვადასხვა ტიპის ადამიანები სხვადასხვა კლასებში, მაგრამ კლასის განსაზღვრება, როგორც ასეთი, კონცენტრირდება იმაზე, თუ როგორ არიან ადამიანები დაკავშირებული მოცემულ შემოსავლის წყაროებთან და საშუალებებთან.

ცხოვრებისეული შანსების პრობლემა მჭიდრო კავშირშია თანასწორობისა და შესაძლებლობის ნორმატიულ საკითხთან. ლიბერალურ საზოგადოებებში საკმაოდ ფართოდ გაზიარებული შეხედულების თანახმად, მატერიალურ ჯილდოებსა და სტატუსებში არსებული უთანასწორებები, თავისთავად, ზოგადად, მორალურ პრობლემას არ წარმოადგენს, თუკი ინდივიდებს თანაბარ შესაძლებლობები აქვთ ამ ჯილდოების მისაღებად. ეს საკითხი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თაობათაშორისი მობილობის თვალსაზრისით. რამდენად აქვთ სხვადასხვა ეკონომიკური შესაძლებლობების მქონე ოჯახებში დაბადებულ ბავშვებს ცხოვრებაში წარმატების მისაღწევად თანაბარი შესაძლებლობები? მაგრამ ეს კითხვა ასევე ეხება შიდათაობრივ შესაძლებლობების საკითხსაც.

ცხოვრებისეული შანსების ცვალებადობის ახსნა კლასობრივი ანალიზის ყველა მიდგომაში თამაშობს როლს, მაგრამ ის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მარქსის, ვებერისა და ბურდიეს ტრადიციებში. ამ სამივე პარადიგმის მიმდევარი ავტორები კლასის ცნებას იყენებენ იმისთვის, რათა აჩვენონ რომ ის გზები, რომლებითაც ადამიანები უკავშირდებიან სხვადასხვა რესურსებს დიდწილად აყალიბებს მათ შესაძლებლობებსა და ცხოვრებისეულ სტრატეგიებს. თუმცა, კლასობრივი ანალიზის ეს ტრადიციები კითხვის ზუსტ ფორმულირებასა და მისი მნიშვნელოვნების საკითხზე ვერ თანხმდება, როგორც ეს 7.2. ცხრილში არის შეჯამებული.

ცხოვრებისეული შანსების კლასობრივი ანალიზის ძირითადი მიგნება დაიყვანება ფორმულამდე „რაც გაქვს, განსაზღვრავს იმას, რას მიიღებ“. თუმცა, ეს ღიად ტოვებს კითხვას, თუ რესურსებისა და ქონების რა დიაპაზონი მოიაზრება იმაში „რაც გაქვს“ და რა სახის შედეგები მოიაზრება იმაში „რასაც მიიღებ“. ბურდიეს რესურსების ყველაზე ექსპანსიური და ცხოვრებისეული შანსების ყველაზე ფართო გაგება აქვს. ბურდიეს კლასობრივ ანალიზში, ცხოვრებისეული შანსების კითხვაზე პასუხისთვის შესაბამისი რესურსები მოიცავს ფინანსურ ქონებას (კაპიტალი ჩვეულებრივი გაგებით), უნარებსა და ცოდნას (ან რაც ხშირად მოიხსენიება როგორც ადამიანური კაპიტალი) და, ყველაზე გამოკვეთილად, რასაც ის კულტურულ კაპიტალს უწოდებს.[5] ბურდიეს ასევე საკმაოდ ექსპანსიური ხედვა აქვს კლასობრივი ანალიზისთვის რელევანტური ცხოვრებისეული შანსების საზღვრების შესახებ, რამდენადაც ის მოიცავს არა მხოლოდ ცხოვრების მატერიალურ სტანდარტებს, ვიწრო ეკონომიკური გაგებით, არამედ, ასევე სიმბოლური ჯილდოების შანსებსაც, რაც სოციალურ სტატუსებში უთანასწორობისთვის საკვანძო საკითხს წარმოადგენს. შესაბამისად, ბურდიესთვის, როგორც მატერიალური სიკეთეები ისე სიმბოლური სტატუსი განისაზღვრება მათი ურთიერთობით კაპიტალის სამ ფორმასთან. ამის საპირისპიროდ, მარქსი ამ კითხვასთან დაკავშირებული რესურსების ყველაზე მცირე ჩამონათვალზე ამახვილებს ყურადღებას. სულ მცირე, კლასის შესახებ მის შედარებით სისტემატურ მსჯელობებში, კაპიტალისტურ საზოგადოებაში კლასის განსაზღვრისთვის მხოლოდ კაპიტალსა და შრომით ძალას მიიჩნევს მნიშვნელოვნად. ვებერის კლასობრივი ანალიზი ამ ორს შორის არის მოქცეული. როგორც ბურდიე, მასაც ღიად შეჰყავს უნარები, როგორც განმასხვავებელი ტიპის რესურსი რაც აყალიბებს საბაზრო შესაძლებლობებს და შესაბამისად, ცხოვრებისეულ შანსებს საბაზრო საზოგადოებაში. ნეო-ვებერიანელები, როგორც მაგალითად ბრინი და გოლდთორპი, ამ საბაზრო შესაძლებლობებს ხშირად ამატებენ სამუშაოსთვის სპეციფიკურ მახასიათებლებს, როგორიცაა ძალაუფლება და პასუხისმგებლობა ტექნიკურად რთული დავალებებისთვის, რაც, ასევე, ახდენს გავლენას ასეთ სამსახურებში დასაქმებული ადამიანების ცხოვრებისეულ შანსებზე.[6]

მეორე მხრივ, ცხოვრებისეული შანსების მნიშვნელობა ამ სამ ტრადიციაში განსხვავებულია გამომდინარე იქიდან, თუ რამდენად ცენტრალურია ეს სპეციფიკური კითხვა მათი კლასობრივი ანალიზისთვის. ერთ-ერთი მიზეზი, რატომაც მარქსისტები ხშირად ცხოვრებისეული შანსების შესახებ კითხვაზე პასუხად შესაბამისი რესურსების შედარებით ვიწრო გაგებას იყენებენ ის არის, რომ კლასის მათეული ცნება უფრო სიღრმისეულად უკავშირდება სოციალური ემანსიპაციისა და ისტორიული ცვალებადობის შესახებ კითხვებს, ვიდრე კითხვას ინდივიდუალური ცხოვრებისეული შანსების შესახებ, როგორც ასეთი. ამით შეიძლება აიხსნას ის, თუ რატომ იყენებენ კლასობრივი ანალიზისას ვებერიანულ იდეებს, როდესაც ცხოვრებისეული შანსების პრობლემას სისტემატური სახით უდგებიან.

ცხოვრებისეული შანსების შესახებ კითხვა არც ვებერისეული კლასობრივი ანალიზისთვის წარმოადგენს მთავარ, მიმართულების მიმცემ კითხვას. ამ როლს, როგორც ქვევით უფრო დეტალურად აღვნიშნავ, ფართო ისტორიული ცვალებადობის შესახებ კითხვა ასრულებს.

ბურდიეს კლასობრივ ანალიზში ცხოვრებისეული შანსების შესახებ კითხვა ყველაზე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ეპოქალური ისტორიული ცვალებადობისა და სოციალური ემანსიპაციის შესახებ კითხვები შედარებით პერიფერიულ როლს ასრულებენ და მისეული კლასის ცნების განვრცობას განსაკუთრებით არ ზღუდავენ. ბურდიესთვის, კლასობრივ ანალიზში სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი საკითხები ცხოვრებისეული შანსების შესახებ კითხვასა და სუბიექტური იდენტობის პრობლემებს შორის არსებულ გზაჯვარედინზე მოიძებნება.

ანტაგონისტური კონფლიქტი

კლასობრივი ანალიზის მეოთხე კითხვა დამატებით კომპლექსურობას სძენს კლასის ცნებას: “რა სოციალური დაყოფები აყალიბებს ღია კონფლიქტებს?“ როგორც მესამე კითხვის შემთხვევაში, ეს კითხვაც კლასის ცნებას ეკონომიკური შესაძლებობების უთანასწორობასთან მჭიდრო კავშირში მოიაზრებს. თუმცა, ამ შემთხვევაში, ცნება ცდილობს ეკონომიკური უთანასწორობის იმ ასპექტების იდენტიფიცირებას, რომლებიც ინტერესთა ანტაგონიზმებს წარმოქმნიან და შესაბამისად ღია კონფლიქტის წარმოქმნის ტენდენცია ახასიათებთ. კლასები უბრალოდ იმ პირობების საერთოობით არ განისაზღვრებიან, რომლებიც ეკონომიკურ შესაძლებლობებს წარმოქმნიან, არამედ საერთო პირობების იმ სპეციფიკური კლასტერებით, რომლებსაც ადამიანების ერთმანეთთან დაპირისპირების შინაგანი ტენდენცია ახასიათებთ, ამ შესაძლებლობების ძიებაში. კლასი, ამ შემთხვევაში შეუპირისპირდება ერთი მხრივ სოციალური დაყოფის არაეკონომიკურ წყაროებს, როგორიცაა რელიგია და ეთნიკურობა, მეორე მხრივ კი, ეკონომიკური დაყოფის არაკლასობრივ ფორმებს, როგორიცაა ეკონომიკური სექტორი ან გეოგრაფიული რეგიონი.

ანტაგონისტური კონფლიქტის საფუძვლის შესახებ კითხვა განსაკუთღებით ხშირად ფიგურირებს მარქსისტულ ტრადიციაში, თუმცა კლასი ასევე ასრულებს სოციალური კონფლიქტის ამხსნელის როლს არამარქსისტულ ტრადიციაშიც. ვებერი ნამდვილად ხედავს კლასს როგორც კონფლიქტის პოტენციურ საფუძველს, მაგრამ ის ღიად უარყოფს ნებისმიერ დაშვებას, რომლის მიხედვითაც, კლასობრივი ურთიერთობებისთვის კონფლიქტების წარმოქმნა ზოგად შინაგან ტენდენციას წარმოადგენს. ამის საპირისპიროდ, მარქსი კონფლიქტს კლასობრივი ურთიერთობების თანდაყოლილ შედეგად ხედავდა. ეს არ ნიშნავს, რომ მარქსი ფეთქებად კლასობრივ კონფლიქტს კაპიტალისტური საზოგადოების მუდმივ მახასიათებლად მიიჩნევდა, მაგრამ მას ნამდვილად სჯეროდა, რომ პირველ რიგში, კაპიტალისტური საზოგადოებებისთვის დამახასიათებელი იქნებოდა ანტაგონისტური კლასობრივი ინტერესებით გამოწვეული მძაფრი ბრძოლების განმეორებადი ეპიზოდები, მეორე მხრივ კი იმის, რომ ამ ეპიზოდების დროთა განმავლობაში გამძაფრების სისტემატური ტენდენცია იარსებებდა.[7]

როდესაც კლასობრივი ანალიზის ერთ-ერთ ცენტრალურ კითხვას კონფლიქტის ახსნა წარმოადგენს, სავარაუდოა, რომ ისეთი ცნება, როგორიცაა „ექსპლუატაცია“ განსაკუთრებით მნიშვნელოვან როლს ითამაშებს. მარქსთან და ნეო-მარქსისტების უმრავლესობასთან ეს ცნება განხილულია როგორც პროცესი, რომლის საშუალებითაც შრომითი ძალისხმევა მითვისებულია ერთი კლასისგან მეორის მიერ. კლასისადმი ააგე სორენსენის მიდგომით, ექსპლუატაცია განხილულია როგორც პროცესი, რომლის საშუალებითაც ეკონომიკური იჯარები ამოიღება. ორივე შემთხვევაში, ინტერესთა კონფლიქტები არ აღიქმება როგორც კლასის შემადგენელი ნაწილები, არამედ ისინი განხილულია, როგორც კლასობრივი ურთიერთობების სტრუქტურის ფუნდამენტური ნაწილი.[8]

ისტორიული ცვალებადობა

კლასობრივი ანალიზის მეხუთე კითხვა ფოკუსირდება მაკრო დონის პრობლემაზე: „როგორ უნდა დავახასიათოთ და ავხსნათ უთანასწორობის სოციალური ორგანიზების ისტორიული ვარიაციები?“[9] ეს კითხვა მაკრო დონის ცნების საჭიროებაზე მიუთითებს, მიკრო დონის ცნების მიერ ინდივიდუალური ცხოვრების მიზეზ-შედეგობრივი პროცესების დაფიქსირების ნაცვლად. ის მოითხოვს ცნებას, რომელიც მაკრო დონის დროსა და სივრცეში ცვალებადობის საშუალებას იძლევა. ეს კითხვა განსაკუთრებით მნიშვნელოვან როლს თამაშობს როგორც მარქსისტულ, ისე ვებერიანულ ტრადიციაში, მაგრამ ეს ორი ტრადიცია ისტორიული ცვალებადობის პრობლემას საკმაოდ განსხვავებულად უმკლავდება.

მარქსისტულ ტრადიციაში, უთანასწორობის ისტორიული ცვალებადობის ყველაზე მნიშვნელოვანი ასპექტი ის გზებია, რომელთა საშუალებითაც ეკონომიკური სისტემები განსხვავდებიან, ეკონომიკური ზედნამატის წარმოქმნისა და მითვისების სხვადასხვა მეთოდის საფუძველზე. კაპიტალიზმი, ამ გაგებით, უპირისპირდება ფეოდალიზმს სპეციფიური მექანიზმების საფუძველზე, რომელთა საშუალებითაც ექსპლუატაცია ხორციელდება. კაპიტალიზმში ეს ხდება კაპიტალისტების მიერ უქონელი მშრომელების დასაქმებისა და შრომითი პროცესის კონტროლის გზით, რაც მათ მშრომელთა შრომითი ძალისხმევის მითვისების საშუალებას აძლევს. საპირისპიროდ, ფეოდალიზმში, ზედნამატი ყმებისგან, ბატონების მხრიდან ძალის პირდაპირი დემონსტრირების გზით ამოიღება. ეკონომიკური ურთიერთობების ორგანიზების ორივე გზა აფუძნებს კლასობრივ სტრუქტურებს, რადგან ორივე ეკონომიკური ზედნამატის მაექსპლუატირებელი კლასის მხრიდან მითვისებაზე დგას, მაგრამ ისინი თვისებრივად განსხვავდებიან, იმ პროცესების გათვალისწინებით, რომელთა საშუალებითაც საბოლოო შედეგი მიიღწევა.

საპირისპიროდ, ვებერისთვის ისტორიული ცვალებადობის ცენტრალურ პრობლემას უთანასწორობის განსხვავებული ფორმების, განსაკუთრებით კი კლასისა და სტატუსის შეფარდებითი მნიშვნელოვნება წარმოადგენს.[10] ამ გაგებით, კაპიტალიზმსა და ფეოდალიზმს შორის არსებული მთავარი განსხვავება არა ორი ტიპის კლასობრივ სტრუქტურას შორის განსხვავებაა, არამედ საზოგადოებებს შორის, რომელთაგან ერთში ძალაუფლებისა და უთანასწორობის მთავარ საფუძველს კლასი წარმოადგენს, ხოლო მეორეში ძალაუფლებისა და უთანასწორობის წყარო სტატუსია. მიუხედავად იმისა, რომ ფეოდალიზმში კლასები არსებობდა, რამდენადაც ფეოდალიზმი მოიცავდა ბაზრებს და აქედან გამომდინარე ადამიანები მონაწილეობდნენ საბაზრო გაცვლებში, სხვადასხვა რესურსებითა და საბაზრო შესაძლებლობებით, საბაზრო სისტემა სტატუსებრივ წესრიგს ექვემდებარებოდა. სწორედ სტატუსებრივი წესრიგი განაპირობებდა ფუნდამენტურ დონეზე ბატონებისა და ყმების უპირატესობებსა და არახელსაყრელ მდგომარეობას.

ემანსიპაცია

სოციალური თეორიტიკოსების მიერ კლასის შესახებ დასმულ კითხვათაგან ყველაზე წინააღმდეგობრივია: „რა სახის გარდაქმნებია საჭირო ჩაგვრისა და ექსპლუატაციის აღმოსაფხვრელად კაპიტალისტურ საზოგადოებებში?“

ეს არის კითხვა, რომელიც, ჩემი აზრით, ყველაზე საფუძვლიანად აძლევს მიმართულებას კლასობრივი ანალიზის მარქსისტულ მიდგომას და მუხტავს თითოეულ სხვა მთავარ კითხვას მნიშვნელობათა კონკრეტული წყებით. მარქსისეული ემანსიპატორული დღის წესრიგის კონტექსტში, ისტორიული ცვალებადობის პრობლემა მოიცავს სოციალური ურთიერთობების მომავალში არსებული ფორმების გაგების მცდელობას, სადაც კაპიტალისტური კლასობრივი ურთიერთობებისთვის დამახასიათებელი ექსპლუატაცია და ჩაგვრა გამქრალია. შესაბამისად, კლასობრივი ანალიზისთვის მნიშვნელოვანი ისტორიული ცვალებადობა არა მხოლოდ კაპიტალიზმსა და ფეოდალიზმს, როგორც კლასობრივი ურთიერთობების დაკვირვებად ისტორიულ ფორმებს შორის არსებული განსხვავების გარშემო ტრიალებს, არამედ, ასევე კაპიტალიზმსა და ჰიპოთეტურ კომუნიზმს შორის (რომელიც გაგებულია როგორც ეგალიტარული, უკლასო საზოგადოება). კლასობრივი კონფლიქტის პრობლემის მსგავსად, კლასობრივი ურთიერთობებისთვის თანდაყოლილი ანტაგონისტური ინტერესების „ექსპლუატაციად“ და „ჩაგვრად“ დახასიათება მიგვანიშნებს, რომ ამ ურთიერთობებისგან წარმოქმნილი კონფლიქტები არა უბრალოდ მორალურად ნეიტრალურ მატერიალურ ინტერესებს შეეხება, არამედ სოციალური სამართლის საკითხებსაც.[11] აქედან გამომდინარე, მარქსისტული კლასობრივი ანალიზის ფართო დღის წესრიგის ფარგლებში, კლასის ცნებას, უბრალო აღწერისა და ახსნის ნაცვლად, კაპიტალისტური საზოგადოების კრიტიკაში შეაქვს წვლილი.

კლასის შესახებ არსებული განხილვების იდეოლოგიურობის გამო, კლასობრივი ანალიზის ალტერნატიული ჩარჩოები ხშირად დაპირისპირებულ ბანაკებად წარმოგვიდგებიან. თითოეული ცდილობს მომხრეების შემოკრებას და მოწინააღმდეგის დამარცხებას. ამიტომ, კლასობრივი ანალიზით დაინტერესებული სტუდენტები ხშირად თავს ვალდებულად მიიჩნევენ არჩევანი გააკეთონ და აირჩიონ ერთ-ერთი ამ მიდგომათაგანი, ხოლო სხვები უარყონ. მაგრამ თუკი მართალია ის დაშვება, რომ ეს განსხვავებული მიდგომები ორგანიზებულია მიმართულების მიმცემი კითხვების სხვადასხვა ნაზავის საფუძველზე, მაშინ, კონკრეტულ ემპირიულ დღის წესრიგზე დაყრდნობით, შესაძლოა კლასობრივი ანალიზის სხვადასხვა ჩარჩომ შემოგვთავაზოს საუკეთესო კონცეპტუალური მენიუ. შეგიძლია იყო ვებერიანელი, კლასობრივი მობილობის შესასწავლად, ბურდიეიანელი ცხოვრების წესის კლასობრივი განსაზღვრის გამოსაკვლევად და მარქსისტული კაპიტალიზმის კრიტიკისთვის.

სქოლიო

[1] დასკვნის თავდაპირველ ვერსიასთან დაკავშირებით დევიდ გრუსკიმ რამდენიმე საკითხი წარმოჭრა. უფრო ზუსტად, მისი აზრით, კლასობრივი ანალიზისადმი მის მიდგომას ინდივიდუალური შედეგების მიკრო დონეზე ცვალებადობის შესახებ დასმული უკიდურესად ზოგადი კითხვა აძლევს მიმართულებას. შესაბამისად, მან შემოგვთავაზა დამატებითი მიმართულების მიმცემი კითხვა: „შედეგები ინდივიდუალურ დონეზე: რა ხსნის ცხოვრებისეულ შანსებში, ცხოვრების წესში, დამოკიდებულებებში, პოლიტიკურ ქცევასა და ინსტიტუციური მონაწილეობის სხვა ფორმებში (მაგ.: ქორწინება, პროფკავშირების წევრობა, რელიგიური მიკუთვნებულობა, სხვა მოხალისეობრივი ორგანიზაციების წევრობა) ინდივიდუალურ დონეზე არსებულ განსხვავებებს?“. ამის საპასუხოდ, მოცემულ თავში ამ მსჯელობის ნაწილის რეფორმულირება გავაკეთე, თუმცა, ჩემი აზრით, ზემოთ ჩამოთვლილი პირველი სამი კითხვა საკმარისად ფარავს ამ მიკრო დონის საკითხებს და სიისთვის კიდევ ერთი კითხვის დამატება აუცილებელი არ არის;

[2] კლასის ცნების საფეხურებრივ და ურთიერთობით მიდგომებს შორის განსხვავებებზე განხილვისთვის იხ. ოსოვსკი (1963 [1958]) და რაითი (1979, გვ. 5-8);

[3] კლასის ასეთ განსაზღვებაში არ იგულისხმება, რომ ასე განსაზღვრული კლასი სუბიექტური იდენტობისა და კლასიფიკაციის შესახებ სრულ ახსნას შემოგვთავაზებს. კლასი დანახულია როგორც გამოცდილებების წარმომქმნელი პროცესი, თუმცა გამოცდილებები იდენტობებად გადასაქცევად, კულტურულ პრაქტიკებსაც საჭიროებენ. კლასსა და იდენტობას შორის არსებული ურთიერთობის კულტურული მედიაცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი თემაა ბურდიეს ნაშრომებში;

[4] ამ საკითხების ანალიზში გრუსკისა და პაკულსკის შორის განსხვავება უფრო მეტად მათ მიერ სიტყვა „კლასის“ გამოყენებაში გამოიხატება, ვიდრე რამე შინაარსობრივ არგუმენტში. გრუსკი სიტყვა კლასს იყენებს ძალზედ განფენილი, სუბიექტურად მნიშვნელოვანი პროფესიული ჯგუფების იდენტიფიცირებისთვის. პაკულსკი ამ სიტყვას უფრო საყოველთაოდ მიღებული მნიშვნელობით იყენებს და შემოსაზღვრავს მას იმ კატეგორიებამდე, რასაც გრუსკი „დიდ კლასებს“ უწოდებს. ნებისმიერ შემთხვევაში, გრუსკიც და პაკულსკიც მიიჩნევენ, რომ მარქსისტებისა და ვებერიანელების მიერ გამოყოფილი ვრცელი სოციალური კატეგორიები, რომლებსაც ისინი კლასს უწოდებენ, აღარ წარმოადგენენ ერთიანი ჯგუფების სუბიექტურად ოპერაციულ იდენტობებს;

[5] ბურდიეს ნაწერებში არსებობს წინააღმდეგობა იმაზე, თუ კაპიტალის ზუსტად რამდენი კონცეპტუალურად გამოყოფილი ფირნა უნდა ფიგურირებდეს ცხოვრებისეული შანსების ანალიზში. ერთი მხრივ, როგორ ელიოტ ვეინინგერი მიიჩნევს, შესაძლოა აზრი არ ქონდეს კულტურული და ადამიანური კაპიტალის კაპიტალის გამოკვეთილ ფორმებად მოპყრობას. მეორე მხრივ, შეიძლება ითქვას, რომ სოციალური კაპიტალი განსაკუთრებით იმ სოციალური ქსელებისგან შედგება, რომლებშიც ადამიანები არიან ჩაბმული რომლებიც, სხვადასხვა გზებით, მათ სხვადასხვა მიზნების მიღწევის საშუალებას აძლევენ (და აქედან „ცხოვრებისეული შანსები). ამ კონტექსტში, ამ საკითხის გარკვევა მნიშვნელოვანია. მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ბურდიე ცხოვრებისეული შანსების კლასობრივ ანალიზში რესურსების უფრო ექსპანსიურ გაგებას იყენებს, ვიდრე ეს სხვა ნეო-ვებერიანული და ნეო-მარქსისტული კლასობრივი ანალიზისთვისაა დამახასიათებელი;

[6] ავტორიტეტი და საქმის ტექნიკური სირთულე აუცილებლობით „აქტივს“ არ წარმოადგენენ, იმავე გაგებით, როგორც კაპიტალი და უნარები, რამდენადაც ადამიანი რეალურად არ „ფლობს“ ავტორიტეტს ან რთულ საქმეს. ამის მიუხედავად, რამდენადაც ასეთი თანამდებობის მქონე პირებს ძალაუფლების განხორციელებასა და რთული საქმეების შესრულებაზე კონტროლი გააჩნიათ, და რამდენადაც ეს მათ შემოსავლის-წარმომქმნელ უპირატესობას აძლევს, არ გადავამეტებთ თუკი მას კლასის ზოგად ვებერიანულ ჩარჩოში მოვაქცევთ;

[7] ეს ორი მოლოდინი კლასიკური მარქსიზმის ორ უმნიშვნელოვანეს თეორიულ არგუმენტს აწერს ხელს. თეზისი, რომლის მიხედვითაც კაპიტალიზმისთვის დამახასიათებელი იქნება ინტენსიური კლასობრივი კონფლიქტების განმეორებად ეპიზოდები არის იმ თეზისის საფუძველი, რომლის მიხედვითაც კაპიტალისტურ საზოგადოებებს კვლავწარმოებისთვის სჭირდებათ პოლიტიკური და იდეოლოგიური „ზედნადებები”, რადგან ასეთი ინსტიტუტების არარსებობის შემთხვევაში ეს ფეთქებადი კონფლიქტები ვერ მოგვარდება. თეზისი, რომლის მიხედვითაც დროთა განმავლობაში კლასობრივი ბრძოლის გამწვავების ტენდებციაა მოსალოდნელი ცენტრალურ როლს თამაშობს იმ წინასწარმეტყველებაში, რომლის მიხედვითაც კაპიტალიზმი, დროთა განმავლობაში რევოლუციურ ბრძოლაში გადაიზრდება;

[8] ექსპლუატაციის გაგების სორენსენისეულ იჯარაზე დაფუძნებულ ხედვასა და უფრო მარქსისტულ, შრომის მითვისებაზე დაფუძნებულ ხედვას შორის მთავარი განსხვავება ის არის, რომ ამ უკანასკნელის შემთხვევაში, ექსპლუატატორის მატერიალური ინტერესი დამოკიდებულია ექსპლუატირებულთან განგრძობით ინტერაქციაზე და არ წარმოადგენს უბრალოდ ექსპლუატირებულის იჯარის წარმომქმნელი პროცესიდან განდევნის პროცესს. როგორც პირველ თავში განვიხილეთ, მე სორენსენისეულ ექსპლუატაციას ვახასიათებ როგორც „არაექსპლუატაციურ ჩაგვრას“. სორენსენის მიდგომის უფრო ვრცელი მარქსისტული განხილვისთვის იხილეთ რაითი (2000);

[9] მე ეს კითხვა ვაფორმულირე როგორც ისტორიული ცვალებადობა და არა როგორც ისტორიული ტრაექტორია ან ისტორიული განვითარება. კლასიკური მარქსიზმი, რა თქმა უნდა, დაინტერესებული იყო არა უბრალოდ ისტორიულ ეპოქების განმავლობაში სტრუქტურული ცვლილების აღწერით, არამედ ისტორიული განვითარების ტრაექტორიის ზოგადი თეორიული ახსნის შემუშავებით („ისტორიული მატერიალიზმი“);

[10] უთანასწორობის სხვადასხვა ასპექტის შეფარდებითი მნიშვნელოვნების ისტორიული ცვალებადობა მჭიდროდ უკავშირდება ვებერის ისტორიული სოციოლოგიის უფრო ზოგად თემას – რაციონალიზაციის პრობლემას. ვებერისთვის, კლასი ეკონომიკური უთანასწორობის ყველაზე სრულყოფილად რაციონალიზებული ფორმაა. ვებერის კლასობრივ ანალიზში რაციონალიზაციასა და კლასს შორის არსებული ურთიერთობის აღწერისთვის იხილეთ რაითი (2002);

[11] რა თქმა უნდა, ყველა არ თვლის, რომ ასეთი ღიად ნორმატიული კითხვები ამდენად მნიშვნელოვან როლს უნდა თამაშობდეს სოციოლოგიურ თეორიაში ცნების დაზუსტებისას. ჯონ გოლდთორპი, მაგალითად, სწორედ ამის გამო, ღიად დაუპირისპირდა მარქსისტულ მიდგომას. American Journal of Sociology-ში, ააგე სორენსენის იჯარაზე კლასის ცნების შესახებ გამოქვეყნებული სტატიის სქოლიოში, გოლდთორპი ექპლუატაციის შესახებ ამბობს, რომ ის არის: „სიტყვა, რომელსაც დიდი სიამოვნებით ვიხილავდი სოციოლოგიური ლექსიკონიდან გამქრალს“. დაზუსტებისთვის, ის ამატებს: „მარქსისტულ აზროვნებაში მიზი ფუნქცია იყო ნორმატიული და პოზიტიური მტკიცებების გაერთიანება იყო ისეთი გზით, რომელიც ჩემთვის მიუღებელი“. დაბოლოს, ის ასრულებს: „თუკი ექსპლუატაციის გამოყენება სტრუქტურულად დაპირისპირებული ისეთი კლასობრივი ინტერესების გამოჩენის გარდა არაფერს ემსახურება, რომლებსაც შედეგად მხოლოდ ნულოვანი ჯამის მქონე კონფლიქტები მოაქვს, მაშინ მისი გამოყენება უვნებელია, თუმცა იშვიათადაა აუცილებელი“ (გოლდთორპი 2000: 1574).