რა არის ეკოფემინიზმი? ბოლო წლებში საქართველოშიც ხშირად გვხვდება ეს ტერმინი თეორიულ ლიტერატურასა თუ აქტივისტურ პრაქტიკებში, თუმცა ის არ გულისხმობს უბრალოდ ორი სხვადასხვა ტერმინის ეკოლოგიისა და ფემინიზმის გაერთიანებას, არამედ აბსოლუტურად განსხვავებულ მსოფლმხედველობას, ფილოსოფიასა და პრაქტიკას, რომელიც საკუთარი უნიკალური მნიშვნელობისა და ისტორიის მატარებელია. საიდან მოდის ეკოფემინიზმის ცნება და რა თეორიული და პრაქტიკული ისტორია აქვს მას? რას გულისხმობს ეკოფემინიზმი, ან რას ნიშნავს იყო ეკოფემინისტი პრაქტიკაში? სტატიის პირველ ნაწილში ვეცდები სწორედ ეს შეკითხვები განვიხილო, და შესავლის სახით ეკოფემინიმზის მოკლე ისტორია შემოგთავაზოთ. ამის შემდეგ კი, სტატიის მეორე ნაწილში, უშუალოდ ერთ საკითხს – ორ ერთმანეთთან გადაჯაჭვულ და ერთმანეთის განმსაზღვრელ ცნებებს შევეხები, რომლებიც ცენტრალური მნიშვნელობისაა როგორც ეკოფემინისტური ლიტერატურისთვის, ასევე ნებისმიერი პრაქტიკისთვის, რომელიც ეკოფემინისტურ განაზრებებს ეყრდნობა – ესენია ბუნების, როგორც სიცოცხლისუნარიანობის, და საერთოობის (ან საზოგადოობის) ცნებები.
შესავალი
მიუხედავად იმისა, რომ ეკოფემინიზმი, როგორც აღმნიშვნელი, პირველად 1974 წელს ფრანგმა რადიკალმა ფემინისტმა ავტორმა, ფრანსუაზ დ’ობონმა გამოიყენა თავის წიგნში ‘ფემინიზმი ან სიკვდილი’[1] და სწორედ მან მონიშნა ეს ტერმინი, როგორც ახალი მოძრაობის აღმნიშვნელი, რომელიც ფემინიზმს ზოგადად სიცოცხლისთვის ბრძოლად გარდაქმნიდა, ის სოციალური მოძრაობები, პრაქტიკები, გამოცდილებები თუ ცნობიერი მიმართებები და სულისკვეთებები, რომლებიც მოინიშნა ამ ტერმინით, ან რომლებიც რეტროსპექტიულად შეიძლება მოინიშნოს ამ ტერმინით, სხვადასხვა ფორმით მანამდე უკვე გვხვდებოდა მსოფლიოს მასშტაბით – განსაკუთრებით 60-იან და 70-იან წლებში ფემინისტური, სამშვიდობო, თუ ეკოლოგიური წინააღმდეგობების ფორმით.
ამის გამო, ტრადიციული თეორიებისა თუ მოძრაობებისგან განსხვავებით, ეკოფემინიზმის ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელი სწორედ მისი ერთ განსაზღვრებამდე ან ერთ თეორიულ მახასიათებლამდე დაუყვანლობაა. ეს კომპლექსურობა ჩანს პირველ რიგში იმაშიც, რომ სხვა თეორიებისგან განსხვავებით, რომლებიც აკადემიური პრაქტიკის შიგნით სხვადასხვა დისციპლინების განცალკევებასა ეყრდნობა (მაგალითად სოციოლოგიური, პოლიტიკური, ფილოსოფიური, ფსიქოლოგიური თუ ეკოლოგიური საკვლევი ობიექტების დაყოფა), ეკოფემინისტური თეორიისთვის ცენტრალური სწორედ იმის ხაზგასმა და გამომჟღავნებაა, რომ ამ პირობითი დაყოფების უკან რეალური ურთიერთგადაჯაჭვულობა და ურთიერთდამოკიდებულება დგას. ამისთვის ეკოფემინისტური თეორიაც და პრაქტიკაც იმ საერთო კვანძებს, წნულებს თუ ხიდებს გამოკვეთს, რომლებიც ამ ერთი შეხედვით განსხვავებულ დისციპლინებს ერთი და იმავე ლოგიკის, ერთი და იმავე სტრუქტურული პარადიგმის სხვადასხვა გამოხატულებად აქცევს. ეკოფემინისტური პრინციპი სწორედ ამ ურთიერთდაკავშირებულობის გამომჟღავნებაა.
ამ ურთიერთგადაჯაჭვულ და ურთიერთდამოკიდებულ კვანძებს შორის მთავარი სხვადასხა ტიპის ძალადობის, ექსპლუატაციისა და ჩაგვრის ურთიერთკავშირების გამომჟღავნებაა – ეკოფემინისტური მიდგომა სწორედ იმით შეიძლება ამოვიცნოთ, რომ მისთვის ასეთი ორი, ერთი შეხედვით განსხვავებული, მაგრამ სინამდვილეში ერთი და იმავე ლოგიკის გამომხატველი, ურთიერთგანმსაზღვრელი და ურთიერთამრეკლავი, პარალელური პროცესებია, ერთი მხრივ, ‘ბუნებრივი’-ს ჩაგვრის ან ბუნებაზე ბატონობის ანთროპოცენტრული პრაქტიკა, და მეორე მხრივ ‘ქალური’-ს ჩაგვრის, სხვა-დ ქცევის და გასაგნების პატრიარქალური, ფალოცენტრული და/ან ანდროცენტრული პრაქტიკა. სწორედ ამ ორი პროცესის, როგორც ერთი და იმავე ლოგიკის პარალელურ გამოვლინებებად გაანალიზება განსაზღვრავს ეკოფემინისტურ მეთოდს. თუმცა ამ მეთოდისთვის არაფერია მხოლოდ დუალისტურ, ორმხრივ ლოგიკაში ჩაკეტილი – ეს ლოგიკა არა მხოლოდ ბუნებასა და ქალს ეხება, არამედ სხვა ყველა საზოგადოებრივ ასპექტში მეორდება: იგივე პროცესია ეკონომიკური დომინაციის კაპიტალისტურ-მექანიკური პრაქტიკა, ფიზიოლოგიური ძალადობა და ყოველდღიური ბიოპოლიტიკა, რომელიც როგორც სხვისი, ასევე საკუთარი სხეულებრიობის მექანიკურ გასაგნებას გულისხმობს, თუ შინაგანი ფსიქიკურ-ემოციური განდევნა.
სხვადასხვა ეკოფემინისტური მიმართულება შეიძლება სხვადასხვა ასპექტზე ამახვილებდეს ყურადღებას, თუმცა ყველასთვის საერთოა ამ ასპექტების ურთიერთგადაჯაჭვულობის გააზრება. მაგალითად, ეს ასპექტები – მათ შორის შინაგანი ფსიქიკური პროცესები და გარეგანი მატერიალური პროცესები, ან პირადი და პოლიტიკური შრეები – არა ცალკეული შრეებია, არამედ ერთი და იმავე სტრუქტურული ლოგიკის გამომხატველი, ურთიერთგადაჯაჭვული ფორმები და პარალელური პროცესებია, გამოუცალკევებელი კვანძია, ერთი და იმავე პარადიგმის ან ერთი და იმავე სისტემური ლოგიკის გამოხატულებაა. და რამდენადაც ამ სხვადასხვა შრეს შორის არცერთი არ არის პრივილეგირებული ან მეორეს ამხსნელი, იქნება ეს ისტორიული, სოციალური, ფსიქიკური, ეკონომიკური, პოლიტიკური, კონცეპტუალური თუ სიმბოლური შრე, ამიტომ, მათი ერთიანობაში გააზრების გარეშე ასევე შეუძლებელია ამ ლოგიკისგან თავის დახსნაც. შესაბამისად, ეკოფემინიზმი პირველ რიგში ჰოლისტურია თავის მიდგომაში, და არ გვთავაზობს სხვადასხვა პრობლემის დანაწევრებულ და განცალკევებულ ხედვას.
ამ პარალელურ შრეებს შორისაა ასევე თეორიული მოაზრებისა და პრაქტიკული ქმედების შრეები – ეკოფემინიზმისთვის ისინი არა ორი განსხვავებული ლოგიკის მქონე, ან ერთი მეორეს დაქვემდებარებული პროცესია, არამედ ერთი და იგივე საერთო ლოგიკის გამომხატველი ორი ქმედითი პროცესია: ნებისმიერ თეორიას იმდენადვე აქვს ქმედითი ეფექტები, რამდენადაც პრაქტიკას, და ისინი ერთმანეთთან შესაბამისობაშია. ნებისმიერი თეორია მის შესაბამის პრაქტიკას, და ნებისმიერი პრაქტიკა მის შესაბამის თეორიას გულისხმობს – ერთი ყოველთვის მეორის პარალელურად და მის შესაბამისად ‘აქტიურდება’ და მოქმედებს, და ორივე თანაბრად ქმედითუნარიანი შეიძლება იყოს, რადგან ორივე ქმედით შედეგებს აწარმოებს. სწორედ ამიტომ, რამდენადაც თეორიის, განაზრების, შეცნობისა და აღქმის მეშვეობითაა შესაძლებელი ჩაგვრისა და დომინაციის მრავალ სხვადასხვა ფორმასა და სისტემებს შორის ურთირეთდაკავშირებულობისა და გადაჯაჭვულობის კვანძის გამომჟღავნება, იმდენადვე შესაძლებელია ამ გზის გავლა პრაქტიკული ქმედებებისა და აქტივობების მეშვეობით. ერთ-ერთ შრეში გარდაქმნა ყოველთვის მეორესაც გულისხმობს, და პირიქით. სწორედ იმის გაცნობიერება, რომ ეს ყველა შრე არა მხოლოდ ბუნდოვან კავშირშია ერთმანეთთან, არამედ ურთიერთდაკავშირებული და ერთმანეთის ამრეკლავია, არის როგორც თეორიის, შემეცნების, გააზრების, და აღქმის უდიდესი სამუშაო – გამაცნობიერებელი სამუშაო – ასევე ეკოფემინისტური მოძრაობების, პრაქტიკებისა და ბრძოლების შედეგი. ორივე პროცესში იკვეთება ის კავშირები და წნულები, რომლებიც ხიდს დებს ყველა სხვადასხვა ტიპის ჩაგვრის იერარქიულ სისტემებს შორის.
აქედან გამომდინარე, ეკოფემინიზმი არ უნდა გავიგოთ ცნობიერი გააზრებისა ან თეორიის საწინააღმდეგო მიდგომად. ამის ნაცვლად, აქ თვითონ ის იცვლება, თუ რა იგულისხმება თეორიაში: თეორია აქ არა რაიმე გარე ობიექტურობის შესახებ ცოდნაა, არამედ – რამდენადაც აქ გარე ‘ობიექტური’ პროცესები და შინაგანი ‘სუბიექტური’ პროცესები ორი პარალელური, ერთი და იმავე ლოგიკის გამომხატველი შრეებია (მაგ. გარეგანი გაუცხოება შინაგანი გაუცხოების, შინაგანი კრიზისი გარეგანი კრიზისის პარალელურია – ცნობიერის თუ არაცნობიერის) – თეორიაც, შესაბამისად, იმდენადვეა გონისმიერი ან აზრობრივი პროცესი, რამდენადაც ქმედითუნარიანი პრაქტიკა. განაზრების პროცესი, ცნებების და განსაზღვრებების ჩამოყალიბების პროცესი, თუ აღწერის და ახსნის პროცესი არა გარე ობიექტურობის პასიურად ასახვის პროცესია, არამედ შინაგანთან მუდმივად დაკავშირებული ‘დარწმუნებულობების’, ანუ რწმენების, და შესაბამისად, ამავდროულად აქტიური ქმედებების ჩამოყალიბების პროცესია, რომელზეც პასუხისმგებლები ჩვენ თვითონვე ვართ. აქ არ არსებობს გარე ნეიტრალური ცოდნა, რომელზეც არავინაა პასუხისმგებელი, და რომელიც ჩვენ პასიურად გარედან მოგვეწოდება. ამის ნაცვლად, ცნობიერება, ‘თეორეტიზირება’ და ცოდნა გაიგება, როგორც ღია და ცვალებადი, აქტიური და არა ობიექტურად ფიქსირებული განსაზღვრის პროცესი (struggle concepts[2]). ცნობიერება, შესაბამისად, და თეორია, რეალური ქმედითი ძალის, შემოქმედებითობის პროცესია – რწმენა და ცოდნა, როგორც დარწმუნებულობა, აქ სწორედ იგივე პროცესია და იმდენადვე ქმედითია, რამდენადაც პრაქტიკული ქმედება. ცნობიერებაც ერთი სიტყვით, აქტიურობას, დინამიურობას, შემოქმედებითი უნარის მქონე ძალას და ქმედითუნარიანობას, ქმედითი შედეგების ქონას გულისხმობს – ის რეალობის განმსაზღვრელი და მასთან მიმართებაში ქმედითუნარიანია, დაკავშირების, ხიდების გადების პროცესია, და არა ობიექტურ, გარე, ფიქსირებულ რეალობასთან პასიური მიმართებაა.
ისტორიული მონახაზი
მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ ტერმინი ეკოფემინიზმი პირველად 1974 წელს გაჩნდა, ქალთა მიერ ორგანიზებული პოლიტიკური ბრძოლები და მობილიზაციები, რომლებიც კაპიტალისტურ განვითარების პროექტებთან თუ ექსტრაქტივისტულ ლოგიკასთან დაპირისპირების ფონზე ამოიზარდა მრავლად გვხვდებოდა მსოფლიოს გარშემო მანამდეც, 60-70იანი წლებში. მათ აერთიანებდათ საერთო პრობლემატიკა და ის კითხვები, რომელთა არტიკულირებასაც უკვე მოგვიანებით მიზნად ისახავს ეკოფემინისტური თეორია. ეს მოძრაობები ხშირად ისეთი პრობლემების წინააღმდეგ ჩნდებოდა, როგორიცაა ინდუსტრიული დაბინძურება, ტყეების გაჩეხვა, ბუნებრივი რესურსების ექსპლუატაცია, თუ სხვა ფორმით მოგების ლოგიკისთვის სიცოცხლის კვლავწარმოების შრეების დაქვემდებარება, რაც ადგილობრივ გარემოს იქ ცხოვრებისთვის შეუსაბამოს ხდიდა. სწორედ ამიტომ, ამ მოძრაობებისთვის გამაერთიანებელი იყო ბრძოლა სიცოცხლის სახელით ან სიცოცხლის კვლავწარმოებისთვის, რის გარშემოც, პირველ რიგში, სწორედ ქალები ერთიანდებოდნენ, რომელთათვისაც ყველაზე ცხადი იყო კვლავწარმოების სამუშაოს მნიშვნელობა, რადგან ეს ისტორიულად სწორედ მათი საქმე და მათი პასუხისმგებლობა იყო[3] – და სწორედ ეს იყო 70-იან-80-იან წლებში ის გამაერთიანებელი აღმნიშვნელი, რასაც შემდეგ ეკოფემინისტური მოძრაობების სახელით მოიხსენიებდნენ როგორც ლათინურ ამერიკაში, ასევე აფრიკასა და აზიაში, თუ დასავლეთში. ეს ბრძოლები, შესაბამისად, ეკოფემინისტური იყო არა იმიტომ, რომ ისინი თავს აიდენტიფიცირებდნენ ან გარემოს დაცვით აქტივისტებად ან ფემინისტებად, არამედ იმიტომ, რომ ისინი სიცოცხლის და ბუნების კვლავწარმოებისთვის ბრძოლებში იყვნენ ჩართულები – სწორედ ამ პრაქტიკიდან (და არა მათი იდენტობიდან) იყო ამოზრდილი ის, რასაც ეკოფემინისტობა შეიძლება ვუწოდოთ.
დღეს უკვე ეკოფემინიზმის ქოლგის ქვეშ გამოყოფენ სხვადასხვა მიმართულებებს იმის მიხედვით, თუ რა საკითხებია საწყისი და ცენტრალური ამა თუ იმ ავტორისთვის თუ მოძრაობისთვის. დასავლეთში, ან გლობალურ ჩრდილოეთში, 1970-80-იან წლებში მრავლად გვხვდება ეკოფემინისტური მოძრაობებიცა და თეორიებიც – მათ შორის ეკოფემინისტური ანტი-მილიტარისტული, ატომური იარაღების საწინააღმდეგო გრძელვადიანი და მშვიდობიანი ბრძოლები 1979-1980 წლებიდან მოყოლებული დიდ ბრიტანეთში, საფრანგეთში თუ ამერიკაში, რომელთათვისაც ცენტრალური ხდება სასიცოცხლო და მშვიდობიანი ბუნების ენერგიის ცნება სიკვდილის ენერგიის წინააღმდეგ[4]; ასევე ამ პერიოდში ხდება მნიშვნელოვანი გარდაქმნები ეკოლოგიური ცნობიერების თვალსაზრისით[5], რაც სხვადასხვა მხრივ ხდება ეკოფემინისტური სულისკვეთების ინსპირაცია განსაკუთრებით ამერიკაში – მაგალითად, სპირიტუალური ფემინიზმი (სტარჰოკი) თუ გათავისუფლების თეოლოგიასთან შერწყმული ეკოფემინისტური ხედვები (მაგ. როზმერი რედფორდ რუეთერი, თუმცა ეს მიმართულება უფრო გავრცელებული ხდება ლათინურ ამერიკაში 90-2000-იან წლებში); გარდა ამისა, ამავე პერიოდში ვხვდებით დასავლური რადიკალური ფემინიზმის შემოტრიალებას ეკოფემინიზმისკენ – მათ შორისაა მაგალითად ფრანგული ფსიქოანალიტიკური ფემინიზმი, რომლის ამოსავალი პრობლემატიკა მოდერნულობაში ქალისა და ბუნების, როგორც გარიყულის ურთიერთკავშირის გათავისება და მისი ფემინისტური თარგმნაა; ასევე მოგვიანებით ვხვდებით ე.წ. ‘მატერიალისტურ’ ფემინიზმს, რომლისთვისაც ცენტრალური ხდება საერთოობის და საზოგადოობის (commons) ცნებები (მარია მიესი, სილვია ფედერიჩი); ფროიდო-მარქსისტული ფემინიზმს (არიელ სალეჰი) თუ ანარქო-ფემინიზმს (მურეი ბუკჩინი), რომელიც იწყებს ორმხრივი გაუცხოების – საკუთარი თავისგან და ბუნებისგან გაუცხოების ცნებებიდან; თუ თეორიულ ან აკადემიურ ეკოფემინიზმს, რომელიც ორიენტირებულია განმანათლებლობისა და მოდერნული ფილოსოფიის კრიტიკაზე (მაგ. კარენ უარენი).
გლობალურ სამხრეთში ეკოფემინისტური ბრძოლები პირველ რიგში ნეოლიბერალური წესრიგისა და ექსტრაქტივისტული თუ ინფრასტრუქტურული განვითარების პროექტების საწინააღმდეგო ადგილობრივ მოძრაობებად გვევლინებოდა, განსაკუთრებით ინდოეთსა და ლათინური ამერიკის ქვეყნებში, რომელთაც პირდაპირ ეხებოდათ დასავლური განვითარების პროექტების უკუეფექტები მოსახლეობის ჯანმრთელობის გაუარესებისა და საცხოვრებელი გარემოს დაბინძურების მხრივ. ვანდანა შივა და მარია მიესი ამ მოძრაობებს სწორედ პირადაპირ სიცოცხლის კვლავწარმოებისთვის ბრძოლებად ახასიათებენ, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან კაპიტალისტურ მომაკვდინებელ ლოგიკას – ყველაფერი ცოცხალის, მათ შორის სოციალური და ფიზიკური კვლავწარმოების თუ ზრუნვის შრომის მკვდარი მოგების ამოღების წყაროდ გარდაქმნას, სასიცოცხლო ენერგიის მოკვლას, მის ინერტულ მექანიკურ პროცესად, მკვდარ ღირებულებად ქცევას, და მისგან ჭარბი ღირებულების ამოღებას[6]. მათთვის ამის მაგალითია ჩიპკო-ს მოძრაობა ინდოეთში, ან ანტიკოლონიური მოძრაობები ლათინურ ამერიკაში, მათ შორის გლეხთა მოძრაობები მიწის შენარჩუნებისთვის თუ ქალების მოძრაობები ექსტრაქტივიზმის და რესურსების გასხვისების წინააღმდეგ. ამ მოძრაობების განსაკუთრებული მახასიათებელი სწორედ საერთო, საზოგადო სიცოცხლის გადარჩენისთვის ბრძოლა და არა გაპიროვნებული მტრის წინააღმდეგ ორიენტირებულობა იყო, რის გამოც ამ წინააღმდეგობებს განიხილავენ ხოლმე როგორც სიცოცხლისუნარიანობის, სასიცოცხლო შესაძლებლობების განხორციელებისკენ, სხვა სივრცის შექმნისკენ და დანახვისკენ მიმართულ მოძრაობებს, და არა თანატოპოლიტიკის ფორმას[7]. სწორედ ეს არჩევანი – შემოქმედებითი და საერთო თვითგარდაქმნაზე ორიენტირებული პოლიტიკური ქმედების ხაზგასმის არჩევანი და არა ‘თანატოპოლიტიკის’ არჩევანი განსაზღვრავდა ამ ბრძოლებს, როგორც სიცოცხლის კვლავწარმოებისთვის ბრძოლებს.
სწორედ ეს სიცოცხლის ან სიცოცხლისუნარიანობის კვლავწარმოების ეკოფემინისტური გაგება ხდიდა შესაძლებელს ერთი მხრივ სოციალური კვლავწარმოების, და მეორე მხრივ ბუნების ეკოლოგიური კვლავწარმოების, როგორც ორი ერთმანეთისგან განუსხვავებელი და ურთიერთგადაჯაჭვული შრის გააზრებას. ამ დაყოფებს უკან არსებული საერთო ლოგიკის მოხელთების საფუძველი იყო სწორედ სიცოცხლისუნარიანობის კვლავწარმოების, როგორც საერთო და საზოგადო პროცესის გაგება, რომელიც იმდენადვე გულისხმობს ეკოლოგიური რესურსების კვლავწარმოებას ან ბუნებრივ კვლავწარმოებას, რამდენადაც რეპროდუქციას, თუ სოციალურ ან საზოგადოებრივ კვლავწარმოებას. ესე იგი, რომელ პრობლემაზეც არ უნდა იყოს კონცენტრირებული ესა თუ ის ეკოფემინისტური მიმართულება (იქნება ეს ქალურობის პრობელემა, საზოგადოებრივი კვლავწარმოების პრობლემა, ეკოლოგიური პრობლემა, თუ გარემოს დაცვითი აქტივიზმი), ყველა შემთხვევაში, მისი მიდგომის ცენტრალური კითხვაა – როგორ შეგვიძლია სიცოცხლის კვლავწარმოება მოვაქციოთ ჩვენი ცნობიერების და მიდგომის ცენტრში, და როგორ გადის ის ბუნებისა და სოციალურობის მოჩვენებითი დაპირისპირების მიღმა?
მართლაც, ვანდანა შივა და მარია მიესი ეკოფემინიზმს სწორედ ასე განსაზღვრავენ: „ბრძოლა სიცოცხლის დამადასტურებელი, სიცოცხლის დამმოწმებელი (life-affirming) საზოგადოებების შესაქმნელად,“[8] რომელიც მიმართულია მაცოცხლებელი პროცესების ურთიერთდაკავშირებულობის დადასტურებისკენ და, სწორედ ამიტომ, დანაწევრების, განცალკევებისა და გასაგნების კაპიტალისტური ლოგიკის წინააღმდეგაა, რომელიც ყოველთვის ამ ურთიერთდაკავშირებულობის სიმართლის განდევნასა და დამალვას ეფუძნება და სასიცოცხლო ურთიერთდაკავშირებულობას სწორედ მისი ერთეულებად დაშლის და იზოლირების მეშვეობით მოიხმარს. ამ ლოგიკის წინააღმდეგ ყოფნა, შესაბამისად, ეკოფემინისტურ წინააღმდეგობებს გარდაქმნის თვითონ სიცოცხლის დამმოწმებელ და დამადასტურებელ – სიცოცხლის, როგორც ურთიერთდაკავშირებული ქსელის ან ქსოვილის კვლავწარმოებისთვის მებრძოლებად.
თუმცა რას გულისხმობს აქ სიცოცხლის, სასიცოცხლო ძალის, ან სიცოცხლისუნარიანობის ცნება, და როგორ შეგვიძლია გამოვხატოთ ის თანამედროვე კაპიტალისტურ სამყაროში, სადაც ჩვენი სასიცოცხლო ძალები, ჩვენი ურთიერთობები და კავშირები, ისევე როგორც ბუნება ფიქსირებულ, მექანიკურ რესურსებად აღიქმება, რომლებიც უნდა გადამუშავდეს და ღირებულების წყარო გახდეს? სწორედ ამისთვისაა უმნიშვნელოვანესი ბუნების ეკოფემინისტური გაგება. სტატიის დარჩენილ ნაწილში სწორედ ამას შევეხები, და ვეცდები ვაჩვენო, თუ როგორაა ის გადაჯაჭვულია ასვე მეორე ცენტრალურ საწყის წერტილთან ეკოფემინიზმისთვის – საერთოობის ცნებასთან (Commons).
ბუნება, როგორც საერთოობის პრინციპი
როგორც აღვნიშნეთ, სიცოცხლისუნარიანობის ან სასიცოცხლო ძალის კვლავწარმოება სწორედ ის საერთო პრინციპია, რომელიც სხავადასხვა ეკოფემინისტურ მიმართულებას აერთიანებს, და რომელიც ბუნებრივ, ბიოლოგიურ, ფიზიკურ თუ ფიზიოლოგიურ კვლავწარმოებასა და სოციალურ თუ საზოგადოებრივ ან სიმბოლურ კვლავწარმოებას შორის ხიდს დებს. თუმცა რა იგულისხმება აქ სიცოცხლის ან სასიცოცხლო ძალის ცნებაში? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად უნდა ვნახოთ, თუ როგორ გარდაქმნის ეკოფემინისტური ხედვა ბუნების ცნებას, და როგორაა ის დაკავშირებული სიცოცხლესთან, სიცოცხლისუნარიანობასთან, თუ სასიცოცხლო ძალასთან.
‘ბუნების’ ცნება ეკოფემინისტურ თეორიებსა თუ პრაქტიკებში ესენციალიზმი/ანტი-ესენციალიზმის ან ნატურალიზმი/ანტი-ნატურალიზმის დაპირისპირების მიღმა მიდის: აქ ბუნება არა რაიმე ტიპის კონსერვატიულ ან ტრადიციულ ბუნებრიობისკენ მოტრიალებას აღნიშნავს, რომელიც დაპირისპირებული იქნებოდა ადამიანურთან, ისტორიულთან ან საზოგადოებრივთან, არამედ ბუნების ცნება აქ ხდება პრინციპი, რომელიც ყოვლისმომცველია და საერთოა – ბუნების ცნება ეკოფემინიზმისთვის აღნიშნავს სასიცოცხლო ძალას, სიცოცხლისუნარიანობას, როგორც საერთოობის, საზოგადოობის ცოცხალ, ქმედითუნარიან პროცესს. ამიტომ, ყველაფერი, რაც არსებობს, ბუნებრივია, ბუნებაშია, მისი ნაწილია, ანუ – საერთო სიცოცხლისუნარიანობის ნაწილია, რაც, თავის მხრივ, საერთო შემოქმედებითი პროცესის ნაწილად ყოფნას გულისხმობს. შესაბამისად, ბუნების ეკოფემინისტური პრინციპი სწორედ იმ დაყოფას და დუალიზმს ეწინააღმდეგება, რომელზეც დგას ანთროპოცენტრული თუ ფალოცენტრული ხედვები და იერარქიული ლოგიკა. აქ ბუნება არა პრე-სოციალურს ან სოციალურთან ან ადამიანურთან დაპირისპირებულს, ‘ეგზოტიკურს’, თუ ‘ველურს’ გულისხმობს, არამედ უბრალოდ ცოცხალს, არსებულს, და მაცოცხლებელს, საერთო სიცოცხლისუნარიანობის ძალას, როგორც შემოქმედებითობის აქტიურ, ქმედით პროცესს, რომელიც ყველაფერი არსებულისთვის საერთოა და, შესაბამისად, დაკავშირების ადგილია, ურთიერთდამაკავშირებელია, და არა გარე ობიექტური ფიქსირებული ან მექანიკურ-ფიზიკური კანონების ადგილია. ბუნებრივი აქ იმდენადვე სოციალურის და კულტურულის ნაწილად იქცევა, როგორც პირიქით – სოციალური ბუნებრივად. ერთი სიტყვით, ბუნების ასე გაგება სწორედ მისი გასაგნების ან ‘ესენციალიზების’ ნაცვლად მის გაცოცხლებას, სიცოცხლისუნარიანობისა და ურთიერთდაკავშირებულობის კვლავწარმოების პროცესად გარდაქმნას ემსახურება. თუ არსებულ კაპიტალისტურ, დამანაწევრებელ და ატომისტურ ლოგიკაში ბუნება მხოლოდ მექანიკური ფიზიკის ფარგლებში გაიგება – როგორც გარე კანონებსა და მექანიკურ წესებს დამორჩილებული, ინერტული ნაწილაკებისგან შემდგარი მატერია, რაც ამართლებს მის მანიპულირებასა და გამოყენებას და მის მონეტარული ღირებულების რესურსად ქცევას – ბუნების ეკოფემინისტური ცნება სწორედ ამ გაგებას უპირისპირდება და მას აბსოლუტურად გარდაქმნის. ბუნებაც, ისევე როგორც ქალურობა და ფემინურობა, რომელიც ასევე განდევნილი და რეპრესირებული, ან პასიურ და გასაგნებულ მატერიად წარმოდგენილი იყო პატრიარქალურ-კაპიტალისტურ ლოგიკაში, ეკოფემინიზმისთვის აქტიურ და შემოქმედებით სასიცოცხლო პრინციპს აღნიშნავს, რომელშიც აღარ არსებობს გარე, მასთან დაპირისპირებაში მყოფი სხვა, თუმცა არსებობს მისი შემადგენელი განსხვავებული სიცოცხლისუნარიანობის შესაძლებლობები, რომლებიც ერთმანეთთან დაპირისპირებაში რომც მოდიოდნენ, მაინც საერთო სიცოცხლისუნარიანი მიმართებების ნაწილები არიან. სწორედ ამ საერთო სიცოცხლისუნარიანობის, როგორც საერთო ურთიერთდაკავშირებულობის ნაწილად ყოფნაა ეკოფემინისტური ცნობიერების წყაროც.
ამიტომ, ისევე როგორც ეკოფემინისტურ ლიტერატურაში, ეკოფემინისტურ მოძრაობებშიც, ბუნების ცნებას ცენტრალური მნიშვნელობა და ადგილი აქვს, რადგან ბუნება გაიგება ერთდროულად როგორც პირდაპირი მნიშვნელობით საცხოვრებელი გარემო, რომელშიც ყველანაირი სიცოცხლის ფორმა ურთიერთდაკავშირებულია, და, ამავდროულად, როგორც საერთო, საზოგადო სასიცოცხლო ძალის პრინციპი – საერთო სიცოცხლისუნარიანობის აღმნიშვნელი, და ყველა ურთიერთკავშირის საფუძველი. ამის გამოსახატავად სხვადასხვა მოძრაობები იყენებენ კოსმოლოგიურ ცნობიერებას, ალტერნატიული მეტაფიზიკის ხედვებს, ჰოლისტურ ეკოლოგიურ წარმოდგენებს (მაგ. ღრმა ეკოლოგია), კვანტურ ფიზიკას, ინდურ თუ ტაოისტურ ფილოსოფიებს, პოეზიას, რისი მეშვეობითაც გარდაქმნიან ‘ბუნების’ ცნებას და ჩვენი საკუთარი თავისა და გარემოსთან თუ სხვებთან კავშირების წარმოდგენებს. სწორედ მხოლოდ ამ გადააზრების პირობით ენიჭება ამ ცნებას, ისევე როგორც ფემინურობის ცნებას, პოზიტიური და გარდამქმნელი მნიშვნელობა, და არავითარ შემთხვევაში მის გარეშე. ამგვარად, ამ გარდაქმნის მეშვეობით, სწორედ იმის გამოცოცხლება ხდება, რაც პასიურ მექანიკად იყო მოაზრებული პატრიარქალურ-კაპიტალისტურ წარმოდგენაში – და სწორედ ამიტომ, ეს გარდაქმნა სიცოცხლისკენ გარდაქმნაა იმის, რაც გაუცხოებულ მექანიკად მოიაზრებოდა, და რაც, პირველ რიგში, ჩვენ გვაუცხოებდა როგორც საკუთარი თავისგან, ასევე სხვებისგან, საერთოობისგან, და სიცოცხლისუნარიანობის ძალისგან, თუ ბუნებისგან.
და მაინც რას გულისხმობს ეს საერთოობა და საზოგადოობა? აქაც, იგულისხმება არა რაიმე ფიქსირებული საგანი, არამედ ის საერთო ცოცხალი პროცესები და ქმედებები, რომლებიც მუდმივად ურთიერთგადაჯაჭვულია ერთმანეთთან და ურთიერთდამაკავშირებელია – და ყოველთვის სწორედ მათ ემყარება სიცოცხლის კვლავწარმოების ძალა. ამიტომ, ამ საერთოობის – ამ ურთიერთდაკავშირების პროცესების – კერძო ღირებულების წყაროდ გარდაქმნა, პრივატიზება და მისაკუთრება – ესეიგი, საერთოობისა და საზოგადოობის ძალისმიერად განდევნა – იწვევს სწორედ სიცოცხლისუნარიანობის და მისი კვლავწარმოების კრიზისს. ამის საპირისპიროდ, სწორედ ეს პრინციპი, ან ბუნების ამგვარი გაგება, როგორც საერთოობისა და საზოგადოობის ცოცხალი პროცესი, არის სწორედ ის დადებითი პრინციპი, რომელიც საფუძვლად ედება ალტერნატიული საზოგადოებრივი ლოგიკის წარმოდგენის შესაძლებლობებს ფსიქიკურ თუ ფიზიკურ დომინაციაზე ორიენტირებული, პატრიარქალური, იერარქიული და ანთროპოცენტრული ლოგიკისგან განსხვავებით. იქიდან გამომდინარე, რომ ბუნების ამგვარი აღმნიშვნელი ონტოლოგიური პრინციპი ხდება, რომელიც სიცოცხლის და სიცოცხლისუნარიანობის სხვაგვარ, ალტერნატიულ განმარტებას გვთავაზობს, ეს შესაძლებელს ხდის იმის მოაზრებას, რომ სხვა სამყარო, სხვა სიმართლე არა მარტო შესაძლებელი, არამედ უკვე არსებული და აქტუალურიცაა, და სწორედ მხოლოდ იმიტომ, რომ უკვე აქტუალური და არსებულია, არის შესაძლებელიც – ესეიგი, სწორედ ბუნების ცნების ამგვარი გაგება ხდის მას შესაძლებელს, როგორც არა მომავლის უტოპიას, არამედ ყოველთვის უკვე არსებულს, თუმცა ისტორიულად განდევნილს და მოწყვეტილს. ბუნების ამგვარი გაგება, შესაბამისად, გულისხმობს მთლიანად სისტემური ხედვის ტრანსფორმაციას – იმ ხედვის, რომელიც საფუძვლად უდევს ყველა ურთიერთგადაჯაჭვულ ჩაგვრის ფორმას (სოციალურს, ეკონომიკურს, გენდერულს, ეკოლოგიურს, ფსიქიკურს, ფიზიკურს, თუ ეპისტემოლოგიურს) და იერარქიულ წარმოდგენებს, და მის ჩანაცვლებას ბუნების, როგორც საერთო სიცოცხლისუნარიანი ძალის პრინციპის ცნებით.
ეკოფემინისტური პოლიტიკური ეთიკა
როგორც ვნახეთ, თუ მოდერნული ჩარჩო თავისთავად სწორედ ისეთ დაყოფებზე და სხვადასხვა შრის დანაწევრებებზე დგას, როგორიცაა ბუნებრივისა და საზოგადოებრივის, პირადისა და პოლიტიკურის, სხეულებრივისა და გონებრივის, თუ თეორიისა და პრაქტიკის, რაც ამ შრეებს ანაწევრებს და ერთმანეთისგან აუცხოებს, ეკოფემინისტური ფილოსოფია სწორედ ბუნებისა და საერთოობის, ან ბუნების როგორც საერთოობის ზემოთ განხილული ცნების მეშვეობით ამ დანაწევრებებს უარყოფს, მათ შინაგან ურთიერთგადაჯაჭვულობას უსვამს ხაზს და ამით მოდერნულობის მრავალშრიან კრიზისს, ყველა ფორმის ვერტიკალურ ჩაგვრასა და ჩვენს ფუნდამენტურად გამაუცხოებელ რეალობას პასუხობს.
აქედან გამომდინარეობს ბუნების, როგორც საერთო ურთიერთგადაჯაჭვული სიცოცხლისუნარიანობის გაგებაც, და სწორედ ეს ცნება უდევს საფუძვლად ეკოფემინისტურ პოლიტიკურ ეთიკასაც. იქიდან გამომდინარე, რომ ეს სიცოცხლისუნარიანობის ძალა არა უბრალოდ მექანიკურ მიზეზ-შედეგობრიობას გულისხმობს, არამედ ყველანაირი სიცოცხლის ფორმის, როგორც ამ საერთო და საზოგადო, გადაჯაჭვული ბუნების სინგულარული გამოხატულების გაგებას, შესაბამისად, ზრუნვისა და სიყვარულის მიმართება და უნარი სწორედ ამ ურთიერთგადაჯაჭვული საერთოობის, როგორც სიმართლის გაცნობიერების შედეგი ხდება. შესაბამისად, პოლიტიკური ეთიკა არა დამატებითი შრე, არამედ პირდაპირ ონტოლოგიური სიმართლის ამსახველი მიმართება ხდება მაშინ, როდესაც ეს მიმართება საერთოობის ცნებიდან ამოდის. ხოლო როდესაც ეს საერთო სასიცოცხლო და მაცოცხლებელი ურთიერთგადაჯაჭვულობის და ურთიერთმიმართებების ქსელი იგნორირებული, პრივატიზებული, უარყოფილი ან განდევნილია, ეს განაპირობებს ჩვენს გაუცხოებას საერთოობისა და საზოგადოობის ჭეშმარიტებისგან, რადგან ეს საერთო ურთიერთკავშირები არა გარეგანია, არამედ შინაგანად მაკონსტრუირებელია ნებისმიერი სინგულარული არსებობისთვის. სწორედ ეს არის ზრუნვაზე და სიყვარულზე დაფუძნებული პოლიტიკური ეთიკის საფუძველიც – იმ საერთო კავშირების ადგილიდან ქმედება, რომელიც ჩვენი ყველას სიცოცხლისუნარიანობის მაკონსტრუირებელია.
შესაბამისად, ეკოფემინისტური ცვლილება შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ რაიმე გარე ცვლილებად შინაგანი და შიდა ცვლილების გარეშე – არ არსებობს გარე(მოს) ცვლილება შინაგანი – ფსიქიკური, მორალური, ინტელექტუალური თუ სულიერი – გარდაქმნის გარეშე, რადგან ეს ორი პარალელური პროცესია. სწორედ ამიტომ, გარეთ ვერცერთ ისეთ მტერს ვერ შევებრძოლებით, რომელსაც ჩვენშიც არ აქვს ნავსაყუდელი: პატრიარქალური ლოგიკა, ანთროპოცენტრიზმი, კაპიტალისტური ღირებულებები, მექანისტური რედუქციონიზმი, თუ დუალისტური წარმოდგენები – ეს ყველაფერი იმდენადვე ჩვენშია, რამდენადაც გარე ფიქსირებულ რეალობაში, რადგან, როგორც ზემოთაც ვახსენეთ, აქ აღარ არსებობს მყარი გამყოფი ხაზი ჩვენსა და გარე რეალობას ან ‘სხვა’-ს შორის. შინაგანსა და გარეგანს შორის ამ არეკვლის და პარალელიზმის დანახვის გარეშე, იერარქიულობა, განცალკევება, გაუცხოება, ჩაგვრა თუ დუალიზმები ყოველთვის იჩენს თავს ცხოვრების რომელიმე ასპექტში: იქნება ეს ბუნებასთან მიმართებაში, სხეულთან მიმართებაში, უცხოსთან ან უცხოელთან მიმართებაში, თუ ერთმანეთს შორის. ეკოფემინისტური პოლიტიკური ეთიკისთვის კი ცენტრალური სწორედ ამ ყველა სხვადასხვა შრეს შორის ურთიერთკავშირია, რადგან მხოლოდ ამ დაკავშირებულობის გაცნობიერებითაა შესაძლებელი მათი საფუძველმდებარე ლოგიკის ცვლილება. შესაბამისად, ეს ცვლილება როგორც გარე პოლიტიკურ ბრძოლებში, ასევე და იმდენადვე ყოველდღიურ მუშაობაშია, როგორც საკუთარ თავთან, ასევე გარემოსთან – აქ ცვლილება ამ ცვლილებასთან ერთად ცნობიერ ცხოვრების პროცესს, მის პრაქტიკულ მაგალითად დასახვას გულისხმობს[9]. ეს ნიშნავს ერთდროულად სულიერ და ეთიკურ ტრანსფორმაციას, ანთროპოლოგიური ხედვების ცვლილებას იმის შესახებ, თუ რას ნიშნავს ადამიანად ყოფნა, საზოგადოებად ყოფნა თუ ბუნების ნაწილად ყოფნა, ეპისტემოლოგიურ ტრანსფორმაციას – ცოდნასთან და მის წყაროებთან დამოკიდებულების ცვლილებას, და მუდმივ ფსიქიკურ და ემოციურ შინაგან სამუშაოს, რაც ხდება ზრუნვაზე და სიყვარულზე დაფუძნებული ეთიკის საუძველი. ეკოფემინიზმისთვის, ამ ყველაფრის გარეშე სოციალური და პოლიტიკური ცვლილება შეუძლებელია.
დასკვნა და თანამედროვე გამოწვევები
თუ 70-იან და 80-იან წლებში ეკოფემინისტური მოძრაობებიც და თეორიებიც მრავლად გვხვდებოდა მსოფლიოს გარშემო და ძლიერდებოდა[10], აღსანიშნავია, რომ 90-2000იანებში, ბერლინის კედლის დაცემის შემდეგ და ნეოლიბერალიზაციის გლობალურ ტალღებთან ერთად, ამ მხრივ სურათი შეიცვალა. ამ პერიოდში არა მხოლოდ ეკოფემინისტური მიდგომა, არამედ ზოგადად უფრო სისტემური მიდგომები ფრაგმენტირდა და ვიწრო დეპოლიტიზირებულ ასპექტებად დაიშალა. ეკოფემინისტური ჰოლისტური მიდგომის ნაცვლად, ამ პერიოდში მომძლავრდა ფემინიზმის გარდაქმნა ვიწროდ სქესთა თუ გენდერთა თანასწორობისთვის ბრძოლად, ეკოლოგიის გაიგივება ვიწროდ გარემოსდაცვით აქტივიზმთან, და ა.შ. ერთი სიტყვით, ამ წლებში ეკოფემინიზმის მთავარ ამოსავალ წერტილს – სისტემური ურთიერთგადაჯაჭვულობის გამომჟღავნებას და ხაზგასმას – ლეგიტიმაცია დაეკარგა და ნელ-ნელა ის კატეგორიზდება, როგორც უტოპიური, ზედმეტად სპირიტუალური, ან ირაციონალური თუ გაუგებარი. ამ პროცესთან ერთად, ეკოფემინისტური ხედვები 90-2000-იან წლებში გაკრიტიკებული იყო, როგორც ესენციალისტური, კონსერვატიული, თუ რეგრესული.
მიუხედავად ამისა, დღეს, როდესაც ყველგან თავს იჩენს სხვადასხვა ფორმით ურთიერთგადაჯაჭვული კრიზისები – სუბიექტურიდან დაწყებული, ეკონომიკურით, თუ ეკოლოგიური კრიზისით დამთავრებული – ხდება საჯარო სივრცის რეპოლიტიზება, და ბოლო წლებში ისევ აქტიურდება როგორც ეკოფემინისტური მოძრაობების, ასევე ეკოფემინისტური ხედვებისა და მისი მიდგომის მნიშვნელობა – სწორედ სხვადასხვა კრიზისების უკან საერთო სისტემური ლოგიკის გამომჟღავნების და, პირველ რიგში, ბუნების, როგორც საერთო და საზოგადო სიცოცხლისუნარიანობის პრინციპის მნიშვნელობა, რომელიც შესაძლებლობას გვაძლევს, განსხვავებულობებს და სინგულარობებს ჰორიზონტალურად მივემართოთ, როგორც საერთოდან ამოზრდილ გამოხატულებებს.
სწორედ ამ ასპექტის ხაზგასასმელად, უნდა დავუბრუნდეთ სიმართლის, ჭეშმარიტების ცნებას ეკოფემინისტურ მოძრაობებსა თუ თეორიებში, სადაც პოლიტიკური იმპერატივი ყოველთვის სიმართლის ცნებასთან გადაჯაჭვული ხდება, რადგან სიმართლე აქ განიმარტება როგორც სხვა არაფერი, თუ არა მთლიანად სიცოცხლისა და ყველანაირი სიცოცხლის ფორმების ურთიერთდაკავშირებულობისა და ურთიერთდამოკიდებულების გამოაშკარავების პროცესი, რომელიმეს გარიყვის ნაცვლად. „სიმართლე“ შესაბამისად ხდება პოლიტიკურ-ეთიკური მოტივი, რომელიც აკავშირებს იმას, რაც ონტოლოგიურად მართალია – ბუნების, როგორც სიცოცხლისუნარიანობის ურთიერთდაკავშირებულობასა და ურთიერთდამოკიდებულებას, იმასთან, რაც უნდა გაკეთდეს, როგორც პოლიტიკურად და ეთიკურად ჭეშმარიტი ქმედება – გამოღვიძება ამ ონტოლოგიური სიმართლის მიმართ, ეპისტემოლოგიურად მისი აღიარება, პოლიტიკურად და ეთიკურად ერთმანეთის მიმართ და სიცოცხლის მიმართ გაუცხოების გარდაქმნა ჭეშმარიტ ურთიერთკავშირებად და ურთიერთდამოკიდებულებებად – ურთიერთზრუნვის, ურთიერთპასუხისმგებლობის, და ურთიერთსიყვარულის პრაქტიკებად.
ეს ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია მომავლის ცვლილების პოტენციური შესაძლებლობების გაფართოების მხრივ – იქიდან გამომდინარე, რომ ეკოფემინისტური მიდგომა ჰოლისტურია და ყველა სხვადასხვა შრის ურთიერთგადაჯაჭვულობას გამოავლენს, შესაბამისად, მისი მომავლის ხედვა მთლიანი საზოგადოებისა და მიმართებების ლოგიკის გარდაქმნაა, რადგან ის ვერ გაიმეორებს ანტაგონიზმსა და დაპირისპირებას საზოგადოების სხვადასხვა ნაწილებს შორის, ან რომელიმეს უარყოფისკენ ან განადგურებისკენ სწრაფვას – მისი საწყისი პოზიცია სწორედ გარიყულის პოზიციაა – ქალის, ბუნების, სიცოცხლის კვლავწარმოების – იმის, რაც ისტორიულად გასაგნებული, ექსპლუატირებული იყო კაპიტალისტური ლოგიკის მიერ, და რაც ამ ლოგიკის გარეთ, მის მიღმა, მის სხვა-დ მოიაზრებოდა. ესე იგი, ეკოფემინიზმი იწყებს სწორედ იმით, რაც არსებული ლოგიკის გარეთაა, და სწორედ ეს ქმედითუნარიანი ძალა, მისი აქტიურად ქცევა ედება საფუძვლად ალტერნატიულ ლოგიკასაც. ამის გამო კი ის აბსოლუტურად ალტერნატიული ლოგიკის პოტენციურ შესაძლებლობას გვთავაზობს – ალტერნატიული მთელი საზოგადოებრიობისთვის, რადგან ის გულისხმობს სხვა ონტოლოგიას – სიცოცხლის სხვაგვარ გაგებას, რომელიც გარდაქმნის ბუნებისა და სოციალურობის ცნებებსაც, სადაც მიზანი მთლიანად სიცოცხლისუნარიანობის კომპლექსურობის გარდაქმნა ხდება, მისი რომელიმე ასპექტის გარიყვის გარეშე.
ბიბლიოგრაფია:
Howard Caygill, On Resistance: A Philosophy of Defiance, 2013
Jeanne Burgart-Goutal, Être écoféministe, théories et pratiques, 2020
Karen J. Warren, Ecofeminist Philosophy: A Western Perspective on What It is and Why It Matters, 2000
Vandana Shiva and Maria Mies, Ecofeminism, 1993
Silvia Federici, Re-Enchanting the World: Feminism and the Politics of the Commons, 2018
[1] ფრანსუაზ დ’ობონი, ფრანგი რადიკალი ფემინისტი, რომელსაც, როგორც წესი, მიაკუთვნებენ ტერმინი ‘ეკოფემინიზმის’ მონიშვნას თავის წიგნში ‘ფემინიზმი ან სიკვდილი’, 1974.
[2] Maria Mies, 1986
[3] თუ ეკოლოგიაზე და საცხოვრებელ გარემოზე თავდასხმა პირველ რიგში სწორედ ყველაზე დაბალ კლასზე თავდასხმაა – ადამიანებზე, რომელთაც ხელი არ მიუწვდებათ თავშესაფარზე, საკვებზე, ცხოვრების ნორმალურ პირობებზე – ეს კვლავწარმოების სამუშაო ყველა ასეთ სეგმენტში პირველ რიგში სწორედ ქალებზე გადის (სიღარიბის ფემინიზაცია).
[4] მაგალითად ქალების 19 წლიანი ბრძოლა წინააღმდეგ – Greenham Common Women’s Peace Camp 1981-2000 წლებში, ქალთა საპროტესტო ბანაკის ბირთვული იარაღის წინააღმდეგ, რომელიც თითქმის 20 წლის განმავლობაში იბრძოდა და გაცხადებულად ხაზს უსვამდა საკუთარ პოლიტიკურ თეოლოგიას რომელიც სიცოცხლეს, როგორც სულიერ ენერგიას, უპირისპირებდა ბოროტებასა და სიკვდილს.
[5] მაგალითად რეიჩელ კარსონის წიგნი ‘მდუმარე გაზაფხული’, რომელიც ცენტრალური და კონტრავერსიული მნიშვნელობის იყო ეკოლოგიური თეორიისთვის.
[6] ეკოფემინიზმი, ვანდანა შივა და მარია მიესი, 1993
[7] ჰოვარდ კეიგილი, ‘წინააღმდეგობის შესახებ’, 2013
[8] ეკოფემინიზმი, ვანდანა შივა და მარია მიესი, 1993
[9] Jeanne Burgart-Goutal, Être écoféministe, théories et pratiques, 2020
[10] ამავე პერიოდში იქმნება საერთაშორისო ეკოფემინისტური ანთოლოგიებიც – Reclaim the Earth (1983), Healing the Wounds (1989), Reweaving the World (1990) (ინდოეთი, ახალი ზელანდია, კენია, არგენტინა, იაპონია)