გამოქვეყნებულია: 2023 წლის 5 სექტემბერს, 12:50
გამოქვეყნებულია: 2023 წლის 5 სექტემბერს, 12:50
განათლების პოლიტიკა და მასთან დაკავშირებული თავისებურებები დმანისში
დმანისში მცხოვრები ახალგაზრდებისთვის ხარისხიანი განათლების მიღება და ღირსეული სასწავლო გარემო კვლავ გამოწვევად რჩება. საკითხი პრობლემატურია, როგორც სკოლამდელი, ისე სასკოლო და საუნივერსიტეტო განათლების შემთხვევაში. რაიონში ეთნიკური აზერბაიჯანელებისთვის განათლების ხელმისაწვდომობა და განხორციელება განისაზღვრება, არა მხოლოდ კონსტიტუციით გარანტირებული განათლების ფუნდამენტური უფლებით, არამედ იგი მკვეთრად აირეკლავს სახელმწიფო პოლიტიკასა და ადგილობრივ დონეზე არსებულ მიდგომებს ეთნიკური უმცირესობების მიმართ, ამდენად ეს თემა განსაკუთრებით მრავალშრიანი და კომპლექსურია.
საგანმანათლებლო სისტემის ფორმირების ხასიათი კიდევ ერთხელ აშიშვლებს არადომინანტური ჯგუფების მდგომარეობასა და მათ წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ამდენად, წინამდებარე სტატიაში შევეცდები მიმოვიხილო განათლების პრობლემები დმანისში და, ამასთან ერთად, გავაანალიზო მნიშვნელოვანი ფაქტორები, რაც უკეთ დაგვანახებს თუ რამდენად პრობლემატური და მასშტაბურია არადომინანტური ჯგუფების სოციალური ექსკლუზია ქვემო ქართლში, განსაკუთრებით კი დმანისში.
პირველ რიგში, მსურს ყურადღება გავამახვილო ისტორიულ კონტექსტზე და დმანისში 90-იან წლებში მომხდარ კონფლიქტებზე. განვითარებული პროცესები დღემდე გადაუმუშავებელ ტრავმად რჩება, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ადგილობრივი აზერბაიჯანელების ცხოვრებაზე, მათ სოციალურ, პოლიტიკურ თუ კულტურულ რეპრეზენტაციაზე დმანისის მუნიციპალიტეტში.
1989 წლის მოვლენების, საბჭოთა კავშირის ნგრევის და შემდგომში გამსახურდიას პოლიტიკის, ასევე, მხედრიონის მიერ ძალაუფლების ფლობის შედეგად, მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა ქვემო ქართლში (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). საცხოვრებელი დატოვა მრავალმა ეთნიკურად აზერბაიჯანელმა საქართველოს მოქალაქემ (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). შესაბამისად, დმანისში აზერბაიჯანული თემის სოციალურმა ექსკლუზიამ ახალი ფორმები მიიღო 1987 წლიდან. სვანი ეკომიგრანტების ჩასახლების შემდეგ ადგილობრივ ჯგუფებს შორის ურთიერთობები გართულდა და, რიგ შემთხვევებში, შეუძლებელიც კი გახდა. ამის მიზეზად, ტრირერი და ტურაშვილი საკუთარ ტექსტში ასახელებენ შემდეგ გარემოებებს: საბჭოთა კავშირის დაშლისა და დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებმა თავი დაუცველად და უცხოდ იგრძნეს (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 51). მაგალითად, ეთნიკური აზერბაიჯანულებით დასახლებული ზოგიერთი სოფელი დმანისში თითქმის სრულად დაიცალა, განსაკუთრებით, სომხეთის საზღვართან ახლოს მდებარე აზერბაიჯანული დასახლებები, როგორც ეს ამავე ანგარიშშია მითითებული (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 45). ამასთან ერთად, 90-იანებში მიმდინარე სამოქალაქო ომის პერიოდში, სომხეთის საზღვრის მიმდებარე ტერიტორიაზე, შესაბამისად, ქვემო ქართლში, მხედრიონის მიერ შექმნილმა მძიმე კრიმინალურმა სიტუაციამ და სახელმწიფოს სისუსტემ, განეხორციელებინა ლეგიტიმური ძალაუფლება კრიმინალის აღმოსაფხვრელად, გაამძაფრა და გაზარდა ადგილობრივებში არსებული შიში(Scott 2007, 30-31).
დმანისიდან აზერბაიჯანელთა მიგრაციასა და მასიურ გადინებას გამსახურდიას პერიოდში, პოლიტიკოსების მხრიდან მოჰყვა მიზანმიმართული ნაბიჯები. დაცარიელებული სახლები ადგილობრივმა თუ ცენტრალურმა ხელისუფლებამ, ასევე რუსთაველის საზოგადოებამ და კოსტავას ფონდმა შეიძინა და გადასცა სვანებს ან სხვა ქართველ მოსახლეობას (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 44-45). აღნიშნულ პროცესს ლაილი ხსნის, როგორც ზვიად გამსახურდიას მიერ ეკომიგრანტების საკითხის გამოყენებას „დემოგრაფიული დაბალანსების“ იარაღად, ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ საზღვრისპირა რეგიონებში ქართველების ჩასახლების გზით (ლაილი, 2012, 3). აღნიშნულ ტენდენციას ზვიადაძე და ჯიშკარიანი თავიანთ ანგარიშში აფასებენ, როგორც ეთნიკურ-რელიგიურ ნაციონალიზს და „გაქართველების“ პოლიტიკად, რომელიც მიმართული იყო ეთიკური უმცირესობების შევიწრობისკენ (ზვიადაძე და ჯიშკარიანი, 2018, 4). ამ ჩასახლების მიზანიც ეს იყო, დმანისის რაიონში, განსაკუთრებით კი ქალაქის სივრცეში, შეზღუდულიყვნენ მკვიდრი ეთნიკურად აზერბაიჯანელი მოქალაქეები.
დმანისში დაპირისპირებები და კონფლიქტები იღებდა ეთნიკურ სარჩულს (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). ამის საპირისპიროდ უნდა აღინიშნოს, რომ ტრიერი და ტურაშვილი დანაშაულებების საკითხს უმეტესად საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ არსებულ მდგომარეობას მიაწერენ, ვიდრე უშუალოდ ინდივიდების ან ჯგუფის კოლექტიურ ბრალს (2007, 55).
რაც უფრო მეტად ვიკვლევ დმანისის საკითხებს, ჩემთვის უფრო გასაგები ხდება, რომ ერთი მხრივ, დმანისში სვანების ჩასახლებით მოხდა მათი ინსტრუმენტალიზება და მეორე მხრივ, სვანებმაც მოირგეს ეს როლი. სვანები ხშირად უკმაყოფილებით იხსენებენ, რომ დმანისში ჩასახლება 1987 წელს არ ყოფილა მათი თავისუფალი ნება. უდიდეს ნაწილს ამ რაიონთან დაკავშირებით არ ჰქონდა წინარე გამოცდილება და ცოდნა. ჩამოსულები ფაქტის წინაშე აღმოჩნდნენ, დაიწყეს ახალი ცხოვრება და აქტიურად შეუდგნენ ადგილზე თავის დამკვიდრებას, რაც შემდეგ სივრცეზე დომინაციისთვის ბრძოლაში გამოიხატა.
დმანისში მცხოვრები სვანების კოლექტიური მეხსიერება დღემდე განსაზღვრულია 90-იანი წლების ნაციონალზმით, რაც მათ საშუალებას აძლევს ყოველდღიურობაში არსებული ეკონომიკური თუ სხვა სირთულეები გადაფარონ კულტურული და ეთნიკური უპირატესობის გრძნობით, რათა უფრო ასატანი გახდეს მათი ყოფა. ჩემს მიერ სხვადასხვა დროს ჩატარებულმა კვლევითმა სამუშაოებმა სვანების უკმაყოფილების არაერთი სფერო წარმოაჩინა. აჩვენა, რომ დასახლებაში არსებული სახლების დიდი ნაწილი დაუსახლებელი ან მიტოვებულია, რაც ადგილზე მცხოვრებ სვანებში არასტაბილურობისა და უნდობლობის განცდას აძლიერებს; არასტაბილურობის განცდას ამძაფრებს პერიოდულად განმეორებადი მიწისძვრები, რაც მეტად გაამწვავა 2022 წლის 13 თებერვალს სოფელ სამებასთან მომხდარმა 6.2 მაგნიტუდის სიძლიერის მიწისძვრამ. ერთმა ადგილობრივმა ისიც კი გაიხსენა, რომ აღნიშნული მიწისძვრის შემდგომ პერიოდში ჩაცმულს ეძინა კართან ახლოს მდგარ საწოლში. დმანისში მცხოვრებ სვანებს სხვა გამოწვევებს შორისაა მწირი და მოუწყობელი ინფრასტრუქტურა, რაც ბოლო წლების განმავლობაში ნელ-ნელა უმჯობესდება, ნელ-ნელა ეწყობა გზები, სკვერი და ა.შ.
რაც შეეხება დასაქმებას, სვანებს, სხვა ადგილობრივების მსგავსად, კოლექტიურად არ მიუწვდებათ ხელი მაღალ ფინანსურ რესურსებზე. მცირე რაოდენობით მისდევენ მესაქონლეობას, მუშაობენ დღიურ სამუშაეობზე. დღეისათვის, დმანისში კომპაქტურად ჩასახლებული სვანების ეკონომიკური მოწყვლადობა, ისევე თვალშისაცემია, როგორც ადგილობრივი აზერბაიჯანელების ან სხვა ჯგუფების. ისინი აზერბაიჯანელი მოსახლეობის მსგავსად, მცირემიწიანები არიან. დმანისში არსებული ფეოდალიზმი, როცა მიწის რესურსს მხოლოდ რამდენიმე მსხილი ბიზნესმენი ინაწილებს, თანაბრად შეეხებათ, როგორც აზერბაიჯანელებს, ისე სვანებს. სვანები ასევე მისდევენ მესაქონლეობას მცირე რაოდენობით და ფრაგმენტულად აქვთ წვდომა სარწყავ წყალზე და სხვ. როდესაც სვანების ეკონომიკურ მდგომარეობაზე ვსაუბრობთ, უნდა აღინიშნოს, რომ ისინი დასაქმებული არიან გამგეობაში და სხვადასხვა საჯარო სამსახურებში.
საინტერესოა, რომ დმანისში მცხოვრები სვანები არასტაბილურობისა თუ მიკუთვნებულობის ნაკლებობის კომპენსირებას სხვადასხვა სივრცეზე დომინაციის მოპოვებით ცდილობენ. მაგალითად, დასახლებაში არსებულ ქუჩებს სვანეთთან დაკავშირებული სახელები დაარქვეს. დასახლების განაპირას, შემაღლებულ ადგილას ააშენეს მათთვის სიმბოლური დატვირთვის მქონე ეკლესია და სხვ.
სვანების მიერ საკუთარი წუხილების განყენებულად განხილვა და რეგიონში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებთან საერთოობის უგულებელყოფა ართულებს მრავალფეროვანი ეთნიკური ჯგუფების თანაცხოვრებას დმანისში. აქვე, ხაზგასმით მინდა აღვნიშნო, რომ დმანისში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებსაც მსგავსი გამოწვევები აქვთ, რაც მიწისძვრებს ან ინფრასტრუქტურას შეეხება. მაღალია ეკონომიკური მოწყვლადობა, განსაკუთრებით მწირია შემოსავლის წყაროები. ამასთანავე, სვანებისგან განსხვავებით მათ მკვეთრად აქვთ შეზღუდული წვდომა საჯარო სამსახურებთან და არ ეძლევათ თანაბარი შესაძლებლობები ქალაქის სივრცეში რეპრეზენტაციისათვის. სწორედ, ეკონომიკურ, კულტურულ თუ სხვადასხვა საჯარო სივრცეში ეთნიკური უმცირესობების რეპრეზენტაციის შეზღუდვა და შედეგად ღირსეული ცხოვრების შესაძლებლობების სიმწირეა, რაც ორმაგად იწვევს ეთნიკურად აზერბაიჯანელების ჩაგვრასა და გარიყვას დმანისში, სვანებთან შედარებით.
მიუხედავად, მსგავსი სოციალური და ეკონომიკური გამოწვევებისა რთული ხდება სვანებსა და აზერბაიჯენელ მოსახლეობას შორის საერთო ენის გამონახვა. მეგობრობა და ახლო კავშირები კი გამონაკლისია და ინდივიდუალურ შემთხვევებს უტოლდება. როგორც ჩემს მიერ ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, პირველ ეტაპზე ჩასახლებული სვანებისთვის არასასურველ პერსპექტივას წარმოადგენს სკოლაში ერთნიკურად შერეული კლასები, რადგან არსებობს იმის ალბათობა, რომ სვან და აზერბაიჯანელ ახალგაზრდებს ერთმანეთი შეუყვარდეთ და საერთო ოჯახები შექმნან.
„მე რისი მეშინია იცი? სისხლის აღრევის. აი, სკოლაში აზერებიც რომ არიან, ქართველებიც რომ არიან. ერთმანეთი არ მოეწონოთ, სულ მაგას ვფიქრობ ხოლმე. არაფერი არის გამორიცხული“. (სვანი ეკომიგრანტი, ქალი)
აზერბაიჯანული თემისთვის განათლებაზე, ისევე, როგორც ცხოვრების ყველა სხვა სფეროზე წვდომის კუთხით სვანების ჩამოსახლებამ მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია და დროთა განმავლობაში გადაიქცა სოციალური უთანასწორობის, გარიყულობის და მარგინალობის ველად. სამწუხაროდ, დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიაში დმანისში მიმდინარე თანასწორი და ტოლერანტული სივრცის შექმნა არცერთი ხელისუფლებისთვის ყოფილა პრიორიტეტული (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012).
90-იან წლებში მიმდინარე მოვლენების ფონზე, როდესაც ქალაქი აზერბაიჯანელებისგან, თითქმის, სრულად დაიცალა, აზერბაიჯანული სკოლა დმანისში ქართულად გადაკეთდა. ხოლო, ქალაქის ქართულ სკოლებში სწავლა აზერბაიჯანელმა ბავშვებმა ახლომდებარე სოფლებიდან, უფრო აქტიური ტემპით, წლების შემდეგ დაიწყეს, დაახლოებით, ბოლო 10 წლის პერიოდში. სწორედ, ამ დროის მონაკვეთში, უმაღლეს განათლებაში 4+1 პროგრამა დანერგა, რათა სწავლა ქართულ უმაღლეს სასწავლებლებში გაეგრძელებინათ. ამ ინიციატივამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ქართული ენის შესწავლის მოტივაცია და დაინტერესება, როგორც მშობლებში, ისე მოსწავლეებში. ეს კი, შემდგომში, პოზიტიურად აისახა აზერბაიჯანელი ახალგაზრდების სოციალურ თუ სხვა სფეროებში მონაწილეობაზე, რადგან მათ რეალურად მიეცათ შესაძლებლობა მათივე ქვეყანაში მიეღოთ უმაღლესი განათლება. სამწუხაროდ, ამ პროცესს მნიშვნელოვნად არ შეუცვლია დამოკიდებულება იმ ადგილობრივ მასწავლებლებში, რომლებიც 90-იანი წლებში დამკვიდრებულ ეთნო-რელიგიურ ნაციონალიზმსა და ამ კონტექსტში არსებულ პროპაგანდას იზიარებენ. ეს ტენდენცია იკვეთება 2021 წელს მომხდარი ჩხუბის კონტექსტშიც. ერთ-ერთი კვლევის ფარგლებში, დმანისში ჩატარებული ინტერვიუებში რესპოდენტები იხსენებენ იმ ქართველი მასწავლებლების დამოკიდებულებებს, რომლებიც 16-17 მაისის პროცესებში მონაწილე სვანებს „თავდადებასა და ვაჟკაცობას“ ამაყად უქებდნენ და ამგვარად წაახალისებდნენ საზოგადოებრივ კონფლიქტს.
ზოგადად, დმანისში სასკოლო განათლების პრობლემა აქტიურად დგას. ზოგიერთ აზერბაიჯანულ თემში სკოლა არ ფუნქციონირებს. ხოლო ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებული რაიონის შერეული სკოლები ხშირად ხდება კონფლიქტური სიტუაციების კულტივაციის ველი. მასწავლებლებს არა აქვთ მზაობა ხელი შეუწყონ ინკლუზიური და სოლიდარული გარემოს შექმნას თუ შენარჩუნებას. ისინი საკუთარ მნიშვნელობას კვლავ ეთნო-რელიგიური ნაციონალიზმის პრიზმიდან აღიქვამენ და ცდილობენ აზერბაიჯანელი მოსწავლეები „კარგ ქართველებად გამოზარდონ“. ამაში მასწავლებელთა ნაწილი გულისხმობს, ამ მოსწავლეების მხრიდან ქართული რელიგიური თუ ტრადიციული პატერნების აღიარებას, პატივისცემასა და გაზიარებას. მეორეს მხრივ, კი საჭიროდ არ თვლიან მრავალფეროვნების შენარჩუნების გზით, თავადაც ვალიდურად აღიქვან და სათანადოდ სცენ პატივი აზერბაიჯანულ კულტურას, რელიგიასა თუ ტრადიციებს. მაგალითად, ერთ-ერთ ინტერვიუში ქართველი მასწავლებელი იხსენებს, როგორ წაიყვანა აზერბაიჯანელი და ქართველი მოსწავლეები მართლმადიდებლური ისტორიული ძეგლების მოსანახულებლად, თუმცა არასდროს უფიქრია კლასი მეჩეთის მოსანახულებლადაც წაეყანა.
ხაზგასასმელია, რომ სახელმწიფოს არა აქვს სტრატეგიული ხედვა და პოლიტიკა ეთნიკური უმცირესობების განათლებისა და საგანამანათლებლო სივრცეებში ინტეგრაციის გაძლიერების კუთხით, მათი ნაბიჯები, ძირითადად, ფრაგმენტული და რეაქციულია სხვადასხვა აქტუალური პრობლემების გადასაჭრელად (შალვაშვილი, 2020; დალაქიშვილი და ირემაშვილი, 2020). შესაბამისად, სისტემა ვერ აგვარებს ამ სკოლებში არსებულ გამოწვევებს და უმცირესობების ტრადიციებისა და კულტურის არაღიარებისა და არდანახვის პოლიტიკას ატარებს. არადა, როგორც აქამდე ჩატარებულმა კვლევითმა სამუშაოებმა აჩვენა, აზერბაიჯანული კულტურის ღირსეულად დაფასება, აღიარება და თანასწორად აღქმა ფუნდამენტურად მნიშვნელოვანია, როგორც აზერბაიჯანელი, ისე ქართველი მოსწავლეებისთვის, შერეულ სკოლებში ტოლერანტური და მეგობრული გარემოს ჩამოყალიბების მიზნით, რაც პოზიტიურ ზეგავლენას ახდენს ჯანსაღი ურთიერთობების ჩამოყალიბების მხრივ. დღეისათვის, შერეული სკოლები დმანისში ძალიან მცირე რაოდენობით, მხოლოდ ქალაქის სივრცეში გვხდება. ხოლო, მუნიციპალიტეტში არსებული სკოლები მკვეთრად ჰომოგენურია. ეს კი გამოწვეულია იმით, რომ დმანისში, თითქმის, არ არსებობს შერეულად დასახლებული სოფლები.
გარდა წინა აბზაცში მოყვანილი პრობლემებისა, რასაც აზერბაიჯანელი მოსწავლეები ქართულ სკოლებში სწავლისას ხვდებიან, ქართულ სკოლაში სწავლის პერიოდში, აღსანიშნავია, რომ მათ ენობრივი ბარიერის გამო, ურთულდებათ სასწავლო მასალის დაძლევა. პრობლემა სრული სიცხადით თავს მაშინ წარმოაჩენს, როცა წარჩინებული მოსწავლე აზერბაიჯანული სკოლიდან ქართულ სკოლაში გადადის და ვეღარ ახერხებს სხვადასხვა საგნების ძველებურად ათვისებას. ქართულ სკოლებში სწავლა სრულად ქართულ ენაზე მიმდინარეობს და შერეული კლასის შემთხვევაში არ არის გათვალისწინებული ბილინგვური სწავლების მიდგომები, რასაც ქვევით შევეხებით. მოსწავლეზე ზრუნვა და მისი შესაძლებლობების წარმოჩენა, ამ შემთხვევაში, სრულად მასწავლებლის მონდომებასა და კეთილსინდისიერებაზეა დამოკიდებული.
აზერბაიჯანელი მოსწავლეებისთვის სკოლებში ქართული ენის სწავლების პრობლემის ანალიზთან ერთად მნიშვნელოვანია ბაღებზე ხელმისაწვდომობის პრობლემის აღწერაც. ბაღები სოციალური უთანასწორობის ერთ-ერთი სივრცეა. უნდა აღინიშნოს, რომ რამდენიმე წელია ადგილობრივ დონეზე მომუშავე აქტივისტები, მოსახლეობის ინტენსიური ჩართულობით, აქტიურად ითხოვენ აზერბაიჯანულ სოფლებში საბავშო ბაღების გახსნას, როგორც ბავშვის განვითარებისთვის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ და საბაზისო უფლებას. თუმცა, ეს მოთხოვნა დღემდე მანიპულირების საშუალებაა ადგილობრივი ხელისუფლებისთვის. პრობლემა განსაკუთრებით მწვავეა იმ ფონზე, რომ აზერბაიჯანულ სოფლებში საერთოდ არ ფუნქციონირებს. აღსანიშნავია, რომ აქტივისტების ადვოკატირების კამპანიისა და ინტენსიური სამუშაოების შედეგად, ადგილობრივმა მუნიციპალიტეტმა გამოსცა გადაწყვეტილება, რამდენიმე აზერბაიჯანულ სოფელში გაიხსნას ბაღები, თუმცა არა იმ კონკრეტულ სოფლებში, სადაც მოსახლეობა ყველაზე აქტიურად ითხოვდა ამას.
სტატიის ამ ნაწილში მსურს ყურადღება გავამახვილო დმანისში არსებულ ქართული ენის შესწავლის საშუალებებზე. სახელმწიფო ქართული ენის სწავლებას აზერბაიჯანულ სკოლებში ბილინგვური მეთოდით ახორციელებს, რაც სასწავლო პროცესში ორი ენის, ამ შემთხვევაში, ქართული და აზერბაიჯანული ენების გამოყენებას გულისხმობს. ამ მეთოდის კრიტიკა სფეროს ექსპერტებში უკვე დიდი ხანია არსებობს. სოციალური სამართლიანობის ცენტრის მიერ ჩატარებული პოლიტიკის სისტემური ანალიზი აჩვენებს, რომ პრობლემას წარმოადგენს კვალიფიკაციური მასწავლებლები, სახელმძღვანელოები. სახელმძღვანელოების კუთხით, დღის წესრიგში რამდენიმე მნიშვნელოვანი გამოწვევა დგას, ბილინგვური სწავლებისას მოსწავლეებს დაბალი ხარისხის თარგმანი მიეწოდებათ, მშობლიურ ენებს ისინი აზერბაიჯანიდან და სომხეთიდან შემოტანილი, ეროვნული სასწავლო გეგმის სტანდარტებთან შეუსაბამო წიგნებით ხდება. ამასთან, სასკოლო წიგნები დაცლილია ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნებისგან, ეს კი განსაკუთრებით მტკივნეულად აღიქმება მოსწავლეებში (დალაქიშვილი და ირემაშვილი, 2020).
გარდა ამისა, დმანისში აზერბაიჯანელი მოსწავლეებისთვის ხელმისაწვდომია ჟვანიას სკოლის ქართული ენის პროგრამა და ჰეიდარ ალიევის ცენტრის სხვადასხვა კურსები, მათ შორის, ქართული ენა. ალიევის ცენტრი ამჟამად ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის ბალანსზეა, სადაც ისწავლება ქართული ენა, საქართველოს ისტორია, ინგლისური და სხვა საგნები, რომლებიც განკუთვნილია მოსწავლეებისთვის. ბავშვები სხვადასხვა აზერბაიჯანული სოფლიდან ამ ცენტრში სპეციალურად გამოყოფილი ტრანსპორტით დადიან. ტრანსპორტით უზრუნველყოფა ახალგაზრდებისთვის განსაკუთრებული შესაძლებლობაა, რადგან დმანისში შიდა მუნიციპალური საზოგადოებრივი ტრანსპორტი არ არსებობს და გადაადგილების ერთადერთ შესაძლებლობას ტაქსი წარმოადგენს, რომლის გამოყენებაც დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული. როგორც ინტერვიუებიდან ირკვევა, ბავშვებისთვის ეს განსაკუთრებული დაბრკოლებაა, რადგან ზოგიერთი აზერბაიჯანელი ბავშვი დმანისში არასდროს ყოფილა.
ჟვანიას სკოლაში კი ქართული ენის შესწავლა შესაძლებელია, როგორც სკოლის მოსწავლეებისთვის, ისე ნებისმიერი მსურველისთვის. როგორც ადგილობრივები აღნიშნავენ, პროგრამა განსაკუთრებით სასარგებლოა ენის შესწავლით დაინტერესებული მოსწავლეებისთვის და პროგრამაში განსაკუთრებით კვალიფიციური მასწავლებლები არიან ჩართული. ჟვანიას სკოლაში ქართულ ენას, ძირითადად, A2 დონეზე ასწავლიან, რადგან B1 დონეზე, საკმარისი რაოდენობის მოსწავლეები არ არიან, რადგან მათი ცოდნა ამ დონისთვის აუცილებელ მოთხოვნებს არ შეესაბამება. მთლიანობაში, უნდა ითქვას, რომ ალიევის ცენტრის თუ ჟვანიას სკოლის რესურსები შეზღუდულია, რაც მუნიციპალიტეტში ქართული ენის შესწავლის ერთ-ერთი შემაფერხებელი ფაქტორია. ამდენად, ჩანს, რომ ჟვანიას კურსის პოტენციური პოზიტიური შესაძლებლობები ადგილობრივების სასარგებლოდ სათანადოდ არ გამოიყენება, რაც დამატებით კვლევას საჭიროებს. ამას ადასტურებს, სოციალური სამართლიანობის ცენტრის მიერ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნებული სოციალური სამართლიანობის კვლევა, რომლის მიხედვითაც, ეთნიკური უმცირესობების 63% ცუდად ან ძალიან ცუდად ცნობს ქართულ ანბანს, 60% კი თითქმის ვერ ახერხებს ქართულ ენაზე კომუნიკაციას (ფირანიშვილი და ბარბაქაძე, 2022).
დმანისელი ახალგაზრდებისთვის ღელვის მიზეზს წარმოადგენს უნივერსიტეტში სწავლის პროცესი. აზერბაიჯანელი ახალგაზრდების დიდი ნაწილი სკოლის დასრულებისას ქართულ ენას სრულყოფილად არ ფლობს, მათთვის მნიშვნელოვანი შესაძლებლობაა 4+1 პროგრამა. მიუხედავად ამისა, პროგრამა წლებია თემში აქტუალური კრიტიკის საფუძველია. პირველი წლის განმავლობაში ქართული ენის სწავლების მიუხედავად, პროგრამა არ ითვალისწინებს მათ მიერ არჩეული პროფესიისთვის აუცილებელი და დამახასიათებელი ენის სწავლებას. ამდენად, კვლავაც პრობლემად რჩება ენის ცოდნა საუნივერსიტეტო სწავლების პერიოდში. აქვე უნდა ითქვას, რომ აქტიურად მიმდინარეობს 4+1 პროგრამაში ქართული ენის სწავლების წლის უფასოდ უზრუნველყოფის კამპანია. ფასიანი პროგრამა წარმოადგენს დომინაციურ და უსამართლო პოლიტიკას ეთნიკური უმცირესობების მიმართ, რადგანაც საქართველოს მოქალაქეებს სახელმწიფო ენის შესწავლის საშუალება უფასოდ არ ეძლევათ. პრობლემა მეტად აქტუალური ხდება იმ ფონზე, როცა ვსაუბრობთ მუნიციპალიტეტში არსებულ სიღარიბესა და ეკონომიკურ მოწყვლადობაზე.
სტატის ბოლო ნაწილს დავუთმობ დმანისში ადგილობრივი აზერბაიჯანელების გარიყვის და ჩაგვრის სხვადასხვა სივრცეების ანალიზს. ეთნიკური უმცირესობების მიმართ განხორციელებული კულტურის პოლიტიკა, ენის პოლიტიკასთან ერთად, წარმოადგენს სოციალური თანასწორობის პოლტიკას, თუ როგორ ხედავენ სახელმწიფოს სხვადასხვა სტრუქტურები ეთნიკურ უმცირესობებს. დმანისის მუნიციპალიტეტის კულტურის სივრციდან უმეტესად განდევნილია აზერბაიჯანული კულტურა და ტრადიციები. აზერბაიჯანული ფოლკოლორი და ტრადიციები ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის მიერ გამართულ ღონისძიებეში ფრაგმენტულადაა წარმოდგენილი და არ ითვალისწინებს თანასწორ მიდგომებს. ერთ-ერთი კვლევის ფარგლებში გამოიკვეთა, რომ კულტურის ცენტრი, სადაც განთავსებულია მუზეუმი, რაიონული ცეკვისა და სიმღერის ანსამბლები, სპორტული გაერთიანებები, დაცლილია აზერბაიჯანელების წარმომადგენლობისგან, ისინი არ ასახავენ მუნიციპალიტეტში არსებულ რეალურ მრავალფეროვან გარემოს. ეს სივრცე თავის მხრივ, სვანების სრული კულტურული დომინაციის ველს წარმოადგენს.
სტატია წარმოადგენს მცდელობას გააანალიზოს განათლების პოლიტიკა დმანისში და ახსნას სხვადასხვა განმსაზღვრელი ფაქტორების შუქზე. ინკლუზიური განათლების პოლიტიკა, რომელიც საჭიროებს სისტემურ მიდგომას, პირველ რიგში, უნდა ხედავდეს უმცირესობებს და ითვალისწინებდეს არსებულ საჭიროებებს, რათა ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელმა ბავშვებმა შეძლონ ღირსეულად განვითარება და თანასწორ სოციალურ გარემოში განათლების მიღება.
ამდენად, დმანისში არსებული მდგომარეობის ანალიზისას გამოჩნდა, რომ მიუხედავად, გარკვეული პოზიტიური ნაბიჯებისა, კვლავ აქტუალურია სოციალური ჩაგვრისა და გარიყულობის პრობლემა. არსებული პოზიტიური გამოცდილებები დაკავშირებულია სახელმწიფოს მიერ ცენტრალურ დონეზე მიღებულ გადაწყვეტილებებთან. ხოლო, გადაუჭრელი და მწვავეა ისეთი საკითხები, რომლებიც ადგილობრივ დონეზე რეაგირებას საჭიროებს და ითვალისწინებს ადგილობრივი ჯგუფების თანასწორ მონაწილეობას. ჩანს, რომ ადგილობრივი ხელისუფლება არათუ აგვარებს ადგილობრივი აზერბაიჯანელების წინაშე მდგარ პრობლემებს, არამედ მათ საჭიროებებს უგულებელყოფს კიდეც.
ბიბლიოგრაფია
დალაქიშვილი, მარიამ და ნინო ირემაშვილი. 2020. ეთნიკური უმცირესობების მიმართ განათლების პოლიტიკის .სისტემური გამოწვევები. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი(EMC).
ზვიადაძე, სოფო და დავით ჯიშკარიანი. 2018. იდენტობის პრობლემატიკა ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელებში და მისი პოლიტიკური და სოციალური განზომილებები. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი(EMC).
ლაილი, ჯასტინ. 2012. ეკომიგრანტების განსახლება საქართველოში: განსახლების პოლიტიკაში მიმდინარე ცვლილებები, ტენდენციები, განხორციელება და აღქმები. უმცირესობათა საკითხების ევროპული ცენტრი (ECMI).
ტრიერი, ტომ და მედეა ტურაშვილი. 2007. ეკოლოგიური მიზეზებით ადგილნაცვალ პირთა განსახლება არსებული პრობლემების გადაწყვეტა თუ ახლის შექმნა? ეკომიგრაცია საქართველოში 1981-2006. ფლიენსბურგი: უმცირესობათა საკითხების ევროპული ცენტრი (ECMI).
ფირანიშვილი, თეონა და ზაზა ბარბაქაძე. 2023. ეთნიკური უმცირესობების სოციალური და ეკონომიკური ექსკლუზია. სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. (29.08.2023) https://socialjustice.org.ge/ka/products/etnikuri-umtsiresobebis-sotsialuri-da-ekonomikuri-ekskluzia
შალვაშვილი, მარიამ. 2020. ანათლების პოლიტიკის სისუსტეები და არაქართულენოვანი ჯგუფები. სოციალური სამართლიანობის ცენტრი (29.08.2023) https://socialjustice.org.ge/ka/products/ganatlebis-politikis-sisusteebi-da-arakartulenovani-jgufebi
Scott, Erik R. 2007. Georgia’s anti-corruption revolution. Organized Crime and Corruption in Georgia. 17-36. Oxon: Routledge
განათლების პოლიტიკა და მასთან დაკავშირებული თავისებურებები დმანისში
დმანისში მცხოვრები ახალგაზრდებისთვის ხარისხიანი განათლების მიღება და ღირსეული სასწავლო გარემო კვლავ გამოწვევად რჩება. საკითხი პრობლემატურია, როგორც სკოლამდელი, ისე სასკოლო და საუნივერსიტეტო განათლების შემთხვევაში. რაიონში ეთნიკური აზერბაიჯანელებისთვის განათლების ხელმისაწვდომობა და განხორციელება განისაზღვრება, არა მხოლოდ კონსტიტუციით გარანტირებული განათლების ფუნდამენტური უფლებით, არამედ იგი მკვეთრად აირეკლავს სახელმწიფო პოლიტიკასა და ადგილობრივ დონეზე არსებულ მიდგომებს ეთნიკური უმცირესობების მიმართ, ამდენად ეს თემა განსაკუთრებით მრავალშრიანი და კომპლექსურია.
საგანმანათლებლო სისტემის ფორმირების ხასიათი კიდევ ერთხელ აშიშვლებს არადომინანტური ჯგუფების მდგომარეობასა და მათ წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ამდენად, წინამდებარე სტატიაში შევეცდები მიმოვიხილო განათლების პრობლემები დმანისში და, ამასთან ერთად, გავაანალიზო მნიშვნელოვანი ფაქტორები, რაც უკეთ დაგვანახებს თუ რამდენად პრობლემატური და მასშტაბურია არადომინანტური ჯგუფების სოციალური ექსკლუზია ქვემო ქართლში, განსაკუთრებით კი დმანისში.
პირველ რიგში, მსურს ყურადღება გავამახვილო ისტორიულ კონტექსტზე და დმანისში 90-იან წლებში მომხდარ კონფლიქტებზე. განვითარებული პროცესები დღემდე გადაუმუშავებელ ტრავმად რჩება, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ადგილობრივი აზერბაიჯანელების ცხოვრებაზე, მათ სოციალურ, პოლიტიკურ თუ კულტურულ რეპრეზენტაციაზე დმანისის მუნიციპალიტეტში.
1989 წლის მოვლენების, საბჭოთა კავშირის ნგრევის და შემდგომში გამსახურდიას პოლიტიკის, ასევე, მხედრიონის მიერ ძალაუფლების ფლობის შედეგად, მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა ქვემო ქართლში (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). საცხოვრებელი დატოვა მრავალმა ეთნიკურად აზერბაიჯანელმა საქართველოს მოქალაქემ (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). შესაბამისად, დმანისში აზერბაიჯანული თემის სოციალურმა ექსკლუზიამ ახალი ფორმები მიიღო 1987 წლიდან. სვანი ეკომიგრანტების ჩასახლების შემდეგ ადგილობრივ ჯგუფებს შორის ურთიერთობები გართულდა და, რიგ შემთხვევებში, შეუძლებელიც კი გახდა. ამის მიზეზად, ტრირერი და ტურაშვილი საკუთარ ტექსტში ასახელებენ შემდეგ გარემოებებს: საბჭოთა კავშირის დაშლისა და დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებმა თავი დაუცველად და უცხოდ იგრძნეს (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 51). მაგალითად, ეთნიკური აზერბაიჯანულებით დასახლებული ზოგიერთი სოფელი დმანისში თითქმის სრულად დაიცალა, განსაკუთრებით, სომხეთის საზღვართან ახლოს მდებარე აზერბაიჯანული დასახლებები, როგორც ეს ამავე ანგარიშშია მითითებული (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 45). ამასთან ერთად, 90-იანებში მიმდინარე სამოქალაქო ომის პერიოდში, სომხეთის საზღვრის მიმდებარე ტერიტორიაზე, შესაბამისად, ქვემო ქართლში, მხედრიონის მიერ შექმნილმა მძიმე კრიმინალურმა სიტუაციამ და სახელმწიფოს სისუსტემ, განეხორციელებინა ლეგიტიმური ძალაუფლება კრიმინალის აღმოსაფხვრელად, გაამძაფრა და გაზარდა ადგილობრივებში არსებული შიში(Scott 2007, 30-31).
დმანისიდან აზერბაიჯანელთა მიგრაციასა და მასიურ გადინებას გამსახურდიას პერიოდში, პოლიტიკოსების მხრიდან მოჰყვა მიზანმიმართული ნაბიჯები. დაცარიელებული სახლები ადგილობრივმა თუ ცენტრალურმა ხელისუფლებამ, ასევე რუსთაველის საზოგადოებამ და კოსტავას ფონდმა შეიძინა და გადასცა სვანებს ან სხვა ქართველ მოსახლეობას (ტრიერი და ტურაშვილი 2007, 44-45). აღნიშნულ პროცესს ლაილი ხსნის, როგორც ზვიად გამსახურდიას მიერ ეკომიგრანტების საკითხის გამოყენებას „დემოგრაფიული დაბალანსების“ იარაღად, ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ საზღვრისპირა რეგიონებში ქართველების ჩასახლების გზით (ლაილი, 2012, 3). აღნიშნულ ტენდენციას ზვიადაძე და ჯიშკარიანი თავიანთ ანგარიშში აფასებენ, როგორც ეთნიკურ-რელიგიურ ნაციონალიზს და „გაქართველების“ პოლიტიკად, რომელიც მიმართული იყო ეთიკური უმცირესობების შევიწრობისკენ (ზვიადაძე და ჯიშკარიანი, 2018, 4). ამ ჩასახლების მიზანიც ეს იყო, დმანისის რაიონში, განსაკუთრებით კი ქალაქის სივრცეში, შეზღუდულიყვნენ მკვიდრი ეთნიკურად აზერბაიჯანელი მოქალაქეები.
დმანისში დაპირისპირებები და კონფლიქტები იღებდა ეთნიკურ სარჩულს (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ზვიადაძე და ჯიშკარიანი 2018). ამის საპირისპიროდ უნდა აღინიშნოს, რომ ტრიერი და ტურაშვილი დანაშაულებების საკითხს უმეტესად საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ არსებულ მდგომარეობას მიაწერენ, ვიდრე უშუალოდ ინდივიდების ან ჯგუფის კოლექტიურ ბრალს (2007, 55).
რაც უფრო მეტად ვიკვლევ დმანისის საკითხებს, ჩემთვის უფრო გასაგები ხდება, რომ ერთი მხრივ, დმანისში სვანების ჩასახლებით მოხდა მათი ინსტრუმენტალიზება და მეორე მხრივ, სვანებმაც მოირგეს ეს როლი. სვანები ხშირად უკმაყოფილებით იხსენებენ, რომ დმანისში ჩასახლება 1987 წელს არ ყოფილა მათი თავისუფალი ნება. უდიდეს ნაწილს ამ რაიონთან დაკავშირებით არ ჰქონდა წინარე გამოცდილება და ცოდნა. ჩამოსულები ფაქტის წინაშე აღმოჩნდნენ, დაიწყეს ახალი ცხოვრება და აქტიურად შეუდგნენ ადგილზე თავის დამკვიდრებას, რაც შემდეგ სივრცეზე დომინაციისთვის ბრძოლაში გამოიხატა.
დმანისში მცხოვრები სვანების კოლექტიური მეხსიერება დღემდე განსაზღვრულია 90-იანი წლების ნაციონალზმით, რაც მათ საშუალებას აძლევს ყოველდღიურობაში არსებული ეკონომიკური თუ სხვა სირთულეები გადაფარონ კულტურული და ეთნიკური უპირატესობის გრძნობით, რათა უფრო ასატანი გახდეს მათი ყოფა. ჩემს მიერ სხვადასხვა დროს ჩატარებულმა კვლევითმა სამუშაოებმა სვანების უკმაყოფილების არაერთი სფერო წარმოაჩინა. აჩვენა, რომ დასახლებაში არსებული სახლების დიდი ნაწილი დაუსახლებელი ან მიტოვებულია, რაც ადგილზე მცხოვრებ სვანებში არასტაბილურობისა და უნდობლობის განცდას აძლიერებს; არასტაბილურობის განცდას ამძაფრებს პერიოდულად განმეორებადი მიწისძვრები, რაც მეტად გაამწვავა 2022 წლის 13 თებერვალს სოფელ სამებასთან მომხდარმა 6.2 მაგნიტუდის სიძლიერის მიწისძვრამ. ერთმა ადგილობრივმა ისიც კი გაიხსენა, რომ აღნიშნული მიწისძვრის შემდგომ პერიოდში ჩაცმულს ეძინა კართან ახლოს მდგარ საწოლში. დმანისში მცხოვრებ სვანებს სხვა გამოწვევებს შორისაა მწირი და მოუწყობელი ინფრასტრუქტურა, რაც ბოლო წლების განმავლობაში ნელ-ნელა უმჯობესდება, ნელ-ნელა ეწყობა გზები, სკვერი და ა.შ.
რაც შეეხება დასაქმებას, სვანებს, სხვა ადგილობრივების მსგავსად, კოლექტიურად არ მიუწვდებათ ხელი მაღალ ფინანსურ რესურსებზე. მცირე რაოდენობით მისდევენ მესაქონლეობას, მუშაობენ დღიურ სამუშაეობზე. დღეისათვის, დმანისში კომპაქტურად ჩასახლებული სვანების ეკონომიკური მოწყვლადობა, ისევე თვალშისაცემია, როგორც ადგილობრივი აზერბაიჯანელების ან სხვა ჯგუფების. ისინი აზერბაიჯანელი მოსახლეობის მსგავსად, მცირემიწიანები არიან. დმანისში არსებული ფეოდალიზმი, როცა მიწის რესურსს მხოლოდ რამდენიმე მსხილი ბიზნესმენი ინაწილებს, თანაბრად შეეხებათ, როგორც აზერბაიჯანელებს, ისე სვანებს. სვანები ასევე მისდევენ მესაქონლეობას მცირე რაოდენობით და ფრაგმენტულად აქვთ წვდომა სარწყავ წყალზე და სხვ. როდესაც სვანების ეკონომიკურ მდგომარეობაზე ვსაუბრობთ, უნდა აღინიშნოს, რომ ისინი დასაქმებული არიან გამგეობაში და სხვადასხვა საჯარო სამსახურებში.
საინტერესოა, რომ დმანისში მცხოვრები სვანები არასტაბილურობისა თუ მიკუთვნებულობის ნაკლებობის კომპენსირებას სხვადასხვა სივრცეზე დომინაციის მოპოვებით ცდილობენ. მაგალითად, დასახლებაში არსებულ ქუჩებს სვანეთთან დაკავშირებული სახელები დაარქვეს. დასახლების განაპირას, შემაღლებულ ადგილას ააშენეს მათთვის სიმბოლური დატვირთვის მქონე ეკლესია და სხვ.
სვანების მიერ საკუთარი წუხილების განყენებულად განხილვა და რეგიონში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებთან საერთოობის უგულებელყოფა ართულებს მრავალფეროვანი ეთნიკური ჯგუფების თანაცხოვრებას დმანისში. აქვე, ხაზგასმით მინდა აღვნიშნო, რომ დმანისში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებსაც მსგავსი გამოწვევები აქვთ, რაც მიწისძვრებს ან ინფრასტრუქტურას შეეხება. მაღალია ეკონომიკური მოწყვლადობა, განსაკუთრებით მწირია შემოსავლის წყაროები. ამასთანავე, სვანებისგან განსხვავებით მათ მკვეთრად აქვთ შეზღუდული წვდომა საჯარო სამსახურებთან და არ ეძლევათ თანაბარი შესაძლებლობები ქალაქის სივრცეში რეპრეზენტაციისათვის. სწორედ, ეკონომიკურ, კულტურულ თუ სხვადასხვა საჯარო სივრცეში ეთნიკური უმცირესობების რეპრეზენტაციის შეზღუდვა და შედეგად ღირსეული ცხოვრების შესაძლებლობების სიმწირეა, რაც ორმაგად იწვევს ეთნიკურად აზერბაიჯანელების ჩაგვრასა და გარიყვას დმანისში, სვანებთან შედარებით.
მიუხედავად, მსგავსი სოციალური და ეკონომიკური გამოწვევებისა რთული ხდება სვანებსა და აზერბაიჯენელ მოსახლეობას შორის საერთო ენის გამონახვა. მეგობრობა და ახლო კავშირები კი გამონაკლისია და ინდივიდუალურ შემთხვევებს უტოლდება. როგორც ჩემს მიერ ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, პირველ ეტაპზე ჩასახლებული სვანებისთვის არასასურველ პერსპექტივას წარმოადგენს სკოლაში ერთნიკურად შერეული კლასები, რადგან არსებობს იმის ალბათობა, რომ სვან და აზერბაიჯანელ ახალგაზრდებს ერთმანეთი შეუყვარდეთ და საერთო ოჯახები შექმნან.
„მე რისი მეშინია იცი? სისხლის აღრევის. აი, სკოლაში აზერებიც რომ არიან, ქართველებიც რომ არიან. ერთმანეთი არ მოეწონოთ, სულ მაგას ვფიქრობ ხოლმე. არაფერი არის გამორიცხული“. (სვანი ეკომიგრანტი, ქალი)
აზერბაიჯანული თემისთვის განათლებაზე, ისევე, როგორც ცხოვრების ყველა სხვა სფეროზე წვდომის კუთხით სვანების ჩამოსახლებამ მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია და დროთა განმავლობაში გადაიქცა სოციალური უთანასწორობის, გარიყულობის და მარგინალობის ველად. სამწუხაროდ, დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიაში დმანისში მიმდინარე თანასწორი და ტოლერანტული სივრცის შექმნა არცერთი ხელისუფლებისთვის ყოფილა პრიორიტეტული (ტრიერი და ტურაშვილი 2007; ლაილი 2012).
90-იან წლებში მიმდინარე მოვლენების ფონზე, როდესაც ქალაქი აზერბაიჯანელებისგან, თითქმის, სრულად დაიცალა, აზერბაიჯანული სკოლა დმანისში ქართულად გადაკეთდა. ხოლო, ქალაქის ქართულ სკოლებში სწავლა აზერბაიჯანელმა ბავშვებმა ახლომდებარე სოფლებიდან, უფრო აქტიური ტემპით, წლების შემდეგ დაიწყეს, დაახლოებით, ბოლო 10 წლის პერიოდში. სწორედ, ამ დროის მონაკვეთში, უმაღლეს განათლებაში 4+1 პროგრამა დანერგა, რათა სწავლა ქართულ უმაღლეს სასწავლებლებში გაეგრძელებინათ. ამ ინიციატივამ მნიშვნელოვნად გაზარდა ქართული ენის შესწავლის მოტივაცია და დაინტერესება, როგორც მშობლებში, ისე მოსწავლეებში. ეს კი, შემდგომში, პოზიტიურად აისახა აზერბაიჯანელი ახალგაზრდების სოციალურ თუ სხვა სფეროებში მონაწილეობაზე, რადგან მათ რეალურად მიეცათ შესაძლებლობა მათივე ქვეყანაში მიეღოთ უმაღლესი განათლება. სამწუხაროდ, ამ პროცესს მნიშვნელოვნად არ შეუცვლია დამოკიდებულება იმ ადგილობრივ მასწავლებლებში, რომლებიც 90-იანი წლებში დამკვიდრებულ ეთნო-რელიგიურ ნაციონალიზმსა და ამ კონტექსტში არსებულ პროპაგანდას იზიარებენ. ეს ტენდენცია იკვეთება 2021 წელს მომხდარი ჩხუბის კონტექსტშიც. ერთ-ერთი კვლევის ფარგლებში, დმანისში ჩატარებული ინტერვიუებში რესპოდენტები იხსენებენ იმ ქართველი მასწავლებლების დამოკიდებულებებს, რომლებიც 16-17 მაისის პროცესებში მონაწილე სვანებს „თავდადებასა და ვაჟკაცობას“ ამაყად უქებდნენ და ამგვარად წაახალისებდნენ საზოგადოებრივ კონფლიქტს.
ზოგადად, დმანისში სასკოლო განათლების პრობლემა აქტიურად დგას. ზოგიერთ აზერბაიჯანულ თემში სკოლა არ ფუნქციონირებს. ხოლო ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებული რაიონის შერეული სკოლები ხშირად ხდება კონფლიქტური სიტუაციების კულტივაციის ველი. მასწავლებლებს არა აქვთ მზაობა ხელი შეუწყონ ინკლუზიური და სოლიდარული გარემოს შექმნას თუ შენარჩუნებას. ისინი საკუთარ მნიშვნელობას კვლავ ეთნო-რელიგიური ნაციონალიზმის პრიზმიდან აღიქვამენ და ცდილობენ აზერბაიჯანელი მოსწავლეები „კარგ ქართველებად გამოზარდონ“. ამაში მასწავლებელთა ნაწილი გულისხმობს, ამ მოსწავლეების მხრიდან ქართული რელიგიური თუ ტრადიციული პატერნების აღიარებას, პატივისცემასა და გაზიარებას. მეორეს მხრივ, კი საჭიროდ არ თვლიან მრავალფეროვნების შენარჩუნების გზით, თავადაც ვალიდურად აღიქვან და სათანადოდ სცენ პატივი აზერბაიჯანულ კულტურას, რელიგიასა თუ ტრადიციებს. მაგალითად, ერთ-ერთ ინტერვიუში ქართველი მასწავლებელი იხსენებს, როგორ წაიყვანა აზერბაიჯანელი და ქართველი მოსწავლეები მართლმადიდებლური ისტორიული ძეგლების მოსანახულებლად, თუმცა არასდროს უფიქრია კლასი მეჩეთის მოსანახულებლადაც წაეყანა.
ხაზგასასმელია, რომ სახელმწიფოს არა აქვს სტრატეგიული ხედვა და პოლიტიკა ეთნიკური უმცირესობების განათლებისა და საგანამანათლებლო სივრცეებში ინტეგრაციის გაძლიერების კუთხით, მათი ნაბიჯები, ძირითადად, ფრაგმენტული და რეაქციულია სხვადასხვა აქტუალური პრობლემების გადასაჭრელად (შალვაშვილი, 2020; დალაქიშვილი და ირემაშვილი, 2020). შესაბამისად, სისტემა ვერ აგვარებს ამ სკოლებში არსებულ გამოწვევებს და უმცირესობების ტრადიციებისა და კულტურის არაღიარებისა და არდანახვის პოლიტიკას ატარებს. არადა, როგორც აქამდე ჩატარებულმა კვლევითმა სამუშაოებმა აჩვენა, აზერბაიჯანული კულტურის ღირსეულად დაფასება, აღიარება და თანასწორად აღქმა ფუნდამენტურად მნიშვნელოვანია, როგორც აზერბაიჯანელი, ისე ქართველი მოსწავლეებისთვის, შერეულ სკოლებში ტოლერანტური და მეგობრული გარემოს ჩამოყალიბების მიზნით, რაც პოზიტიურ ზეგავლენას ახდენს ჯანსაღი ურთიერთობების ჩამოყალიბების მხრივ. დღეისათვის, შერეული სკოლები დმანისში ძალიან მცირე რაოდენობით, მხოლოდ ქალაქის სივრცეში გვხდება. ხოლო, მუნიციპალიტეტში არსებული სკოლები მკვეთრად ჰომოგენურია. ეს კი გამოწვეულია იმით, რომ დმანისში, თითქმის, არ არსებობს შერეულად დასახლებული სოფლები.
გარდა წინა აბზაცში მოყვანილი პრობლემებისა, რასაც აზერბაიჯანელი მოსწავლეები ქართულ სკოლებში სწავლისას ხვდებიან, ქართულ სკოლაში სწავლის პერიოდში, აღსანიშნავია, რომ მათ ენობრივი ბარიერის გამო, ურთულდებათ სასწავლო მასალის დაძლევა. პრობლემა სრული სიცხადით თავს მაშინ წარმოაჩენს, როცა წარჩინებული მოსწავლე აზერბაიჯანული სკოლიდან ქართულ სკოლაში გადადის და ვეღარ ახერხებს სხვადასხვა საგნების ძველებურად ათვისებას. ქართულ სკოლებში სწავლა სრულად ქართულ ენაზე მიმდინარეობს და შერეული კლასის შემთხვევაში არ არის გათვალისწინებული ბილინგვური სწავლების მიდგომები, რასაც ქვევით შევეხებით. მოსწავლეზე ზრუნვა და მისი შესაძლებლობების წარმოჩენა, ამ შემთხვევაში, სრულად მასწავლებლის მონდომებასა და კეთილსინდისიერებაზეა დამოკიდებული.
აზერბაიჯანელი მოსწავლეებისთვის სკოლებში ქართული ენის სწავლების პრობლემის ანალიზთან ერთად მნიშვნელოვანია ბაღებზე ხელმისაწვდომობის პრობლემის აღწერაც. ბაღები სოციალური უთანასწორობის ერთ-ერთი სივრცეა. უნდა აღინიშნოს, რომ რამდენიმე წელია ადგილობრივ დონეზე მომუშავე აქტივისტები, მოსახლეობის ინტენსიური ჩართულობით, აქტიურად ითხოვენ აზერბაიჯანულ სოფლებში საბავშო ბაღების გახსნას, როგორც ბავშვის განვითარებისთვის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ და საბაზისო უფლებას. თუმცა, ეს მოთხოვნა დღემდე მანიპულირების საშუალებაა ადგილობრივი ხელისუფლებისთვის. პრობლემა განსაკუთრებით მწვავეა იმ ფონზე, რომ აზერბაიჯანულ სოფლებში საერთოდ არ ფუნქციონირებს. აღსანიშნავია, რომ აქტივისტების ადვოკატირების კამპანიისა და ინტენსიური სამუშაოების შედეგად, ადგილობრივმა მუნიციპალიტეტმა გამოსცა გადაწყვეტილება, რამდენიმე აზერბაიჯანულ სოფელში გაიხსნას ბაღები, თუმცა არა იმ კონკრეტულ სოფლებში, სადაც მოსახლეობა ყველაზე აქტიურად ითხოვდა ამას.
სტატიის ამ ნაწილში მსურს ყურადღება გავამახვილო დმანისში არსებულ ქართული ენის შესწავლის საშუალებებზე. სახელმწიფო ქართული ენის სწავლებას აზერბაიჯანულ სკოლებში ბილინგვური მეთოდით ახორციელებს, რაც სასწავლო პროცესში ორი ენის, ამ შემთხვევაში, ქართული და აზერბაიჯანული ენების გამოყენებას გულისხმობს. ამ მეთოდის კრიტიკა სფეროს ექსპერტებში უკვე დიდი ხანია არსებობს. სოციალური სამართლიანობის ცენტრის მიერ ჩატარებული პოლიტიკის სისტემური ანალიზი აჩვენებს, რომ პრობლემას წარმოადგენს კვალიფიკაციური მასწავლებლები, სახელმძღვანელოები. სახელმძღვანელოების კუთხით, დღის წესრიგში რამდენიმე მნიშვნელოვანი გამოწვევა დგას, ბილინგვური სწავლებისას მოსწავლეებს დაბალი ხარისხის თარგმანი მიეწოდებათ, მშობლიურ ენებს ისინი აზერბაიჯანიდან და სომხეთიდან შემოტანილი, ეროვნული სასწავლო გეგმის სტანდარტებთან შეუსაბამო წიგნებით ხდება. ამასთან, სასკოლო წიგნები დაცლილია ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნებისგან, ეს კი განსაკუთრებით მტკივნეულად აღიქმება მოსწავლეებში (დალაქიშვილი და ირემაშვილი, 2020).
გარდა ამისა, დმანისში აზერბაიჯანელი მოსწავლეებისთვის ხელმისაწვდომია ჟვანიას სკოლის ქართული ენის პროგრამა და ჰეიდარ ალიევის ცენტრის სხვადასხვა კურსები, მათ შორის, ქართული ენა. ალიევის ცენტრი ამჟამად ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის ბალანსზეა, სადაც ისწავლება ქართული ენა, საქართველოს ისტორია, ინგლისური და სხვა საგნები, რომლებიც განკუთვნილია მოსწავლეებისთვის. ბავშვები სხვადასხვა აზერბაიჯანული სოფლიდან ამ ცენტრში სპეციალურად გამოყოფილი ტრანსპორტით დადიან. ტრანსპორტით უზრუნველყოფა ახალგაზრდებისთვის განსაკუთრებული შესაძლებლობაა, რადგან დმანისში შიდა მუნიციპალური საზოგადოებრივი ტრანსპორტი არ არსებობს და გადაადგილების ერთადერთ შესაძლებლობას ტაქსი წარმოადგენს, რომლის გამოყენებაც დიდ თანხებთანაა დაკავშირებული. როგორც ინტერვიუებიდან ირკვევა, ბავშვებისთვის ეს განსაკუთრებული დაბრკოლებაა, რადგან ზოგიერთი აზერბაიჯანელი ბავშვი დმანისში არასდროს ყოფილა.
ჟვანიას სკოლაში კი ქართული ენის შესწავლა შესაძლებელია, როგორც სკოლის მოსწავლეებისთვის, ისე ნებისმიერი მსურველისთვის. როგორც ადგილობრივები აღნიშნავენ, პროგრამა განსაკუთრებით სასარგებლოა ენის შესწავლით დაინტერესებული მოსწავლეებისთვის და პროგრამაში განსაკუთრებით კვალიფიციური მასწავლებლები არიან ჩართული. ჟვანიას სკოლაში ქართულ ენას, ძირითადად, A2 დონეზე ასწავლიან, რადგან B1 დონეზე, საკმარისი რაოდენობის მოსწავლეები არ არიან, რადგან მათი ცოდნა ამ დონისთვის აუცილებელ მოთხოვნებს არ შეესაბამება. მთლიანობაში, უნდა ითქვას, რომ ალიევის ცენტრის თუ ჟვანიას სკოლის რესურსები შეზღუდულია, რაც მუნიციპალიტეტში ქართული ენის შესწავლის ერთ-ერთი შემაფერხებელი ფაქტორია. ამდენად, ჩანს, რომ ჟვანიას კურსის პოტენციური პოზიტიური შესაძლებლობები ადგილობრივების სასარგებლოდ სათანადოდ არ გამოიყენება, რაც დამატებით კვლევას საჭიროებს. ამას ადასტურებს, სოციალური სამართლიანობის ცენტრის მიერ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნებული სოციალური სამართლიანობის კვლევა, რომლის მიხედვითაც, ეთნიკური უმცირესობების 63% ცუდად ან ძალიან ცუდად ცნობს ქართულ ანბანს, 60% კი თითქმის ვერ ახერხებს ქართულ ენაზე კომუნიკაციას (ფირანიშვილი და ბარბაქაძე, 2022).
დმანისელი ახალგაზრდებისთვის ღელვის მიზეზს წარმოადგენს უნივერსიტეტში სწავლის პროცესი. აზერბაიჯანელი ახალგაზრდების დიდი ნაწილი სკოლის დასრულებისას ქართულ ენას სრულყოფილად არ ფლობს, მათთვის მნიშვნელოვანი შესაძლებლობაა 4+1 პროგრამა. მიუხედავად ამისა, პროგრამა წლებია თემში აქტუალური კრიტიკის საფუძველია. პირველი წლის განმავლობაში ქართული ენის სწავლების მიუხედავად, პროგრამა არ ითვალისწინებს მათ მიერ არჩეული პროფესიისთვის აუცილებელი და დამახასიათებელი ენის სწავლებას. ამდენად, კვლავაც პრობლემად რჩება ენის ცოდნა საუნივერსიტეტო სწავლების პერიოდში. აქვე უნდა ითქვას, რომ აქტიურად მიმდინარეობს 4+1 პროგრამაში ქართული ენის სწავლების წლის უფასოდ უზრუნველყოფის კამპანია. ფასიანი პროგრამა წარმოადგენს დომინაციურ და უსამართლო პოლიტიკას ეთნიკური უმცირესობების მიმართ, რადგანაც საქართველოს მოქალაქეებს სახელმწიფო ენის შესწავლის საშუალება უფასოდ არ ეძლევათ. პრობლემა მეტად აქტუალური ხდება იმ ფონზე, როცა ვსაუბრობთ მუნიციპალიტეტში არსებულ სიღარიბესა და ეკონომიკურ მოწყვლადობაზე.
სტატის ბოლო ნაწილს დავუთმობ დმანისში ადგილობრივი აზერბაიჯანელების გარიყვის და ჩაგვრის სხვადასხვა სივრცეების ანალიზს. ეთნიკური უმცირესობების მიმართ განხორციელებული კულტურის პოლიტიკა, ენის პოლიტიკასთან ერთად, წარმოადგენს სოციალური თანასწორობის პოლტიკას, თუ როგორ ხედავენ სახელმწიფოს სხვადასხვა სტრუქტურები ეთნიკურ უმცირესობებს. დმანისის მუნიციპალიტეტის კულტურის სივრციდან უმეტესად განდევნილია აზერბაიჯანული კულტურა და ტრადიციები. აზერბაიჯანული ფოლკოლორი და ტრადიციები ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის მიერ გამართულ ღონისძიებეში ფრაგმენტულადაა წარმოდგენილი და არ ითვალისწინებს თანასწორ მიდგომებს. ერთ-ერთი კვლევის ფარგლებში გამოიკვეთა, რომ კულტურის ცენტრი, სადაც განთავსებულია მუზეუმი, რაიონული ცეკვისა და სიმღერის ანსამბლები, სპორტული გაერთიანებები, დაცლილია აზერბაიჯანელების წარმომადგენლობისგან, ისინი არ ასახავენ მუნიციპალიტეტში არსებულ რეალურ მრავალფეროვან გარემოს. ეს სივრცე თავის მხრივ, სვანების სრული კულტურული დომინაციის ველს წარმოადგენს.
სტატია წარმოადგენს მცდელობას გააანალიზოს განათლების პოლიტიკა დმანისში და ახსნას სხვადასხვა განმსაზღვრელი ფაქტორების შუქზე. ინკლუზიური განათლების პოლიტიკა, რომელიც საჭიროებს სისტემურ მიდგომას, პირველ რიგში, უნდა ხედავდეს უმცირესობებს და ითვალისწინებდეს არსებულ საჭიროებებს, რათა ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელმა ბავშვებმა შეძლონ ღირსეულად განვითარება და თანასწორ სოციალურ გარემოში განათლების მიღება.
ამდენად, დმანისში არსებული მდგომარეობის ანალიზისას გამოჩნდა, რომ მიუხედავად, გარკვეული პოზიტიური ნაბიჯებისა, კვლავ აქტუალურია სოციალური ჩაგვრისა და გარიყულობის პრობლემა. არსებული პოზიტიური გამოცდილებები დაკავშირებულია სახელმწიფოს მიერ ცენტრალურ დონეზე მიღებულ გადაწყვეტილებებთან. ხოლო, გადაუჭრელი და მწვავეა ისეთი საკითხები, რომლებიც ადგილობრივ დონეზე რეაგირებას საჭიროებს და ითვალისწინებს ადგილობრივი ჯგუფების თანასწორ მონაწილეობას. ჩანს, რომ ადგილობრივი ხელისუფლება არათუ აგვარებს ადგილობრივი აზერბაიჯანელების წინაშე მდგარ პრობლემებს, არამედ მათ საჭიროებებს უგულებელყოფს კიდეც.
ბიბლიოგრაფია
დალაქიშვილი, მარიამ და ნინო ირემაშვილი. 2020. ეთნიკური უმცირესობების მიმართ განათლების პოლიტიკის .სისტემური გამოწვევები. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი(EMC).
ზვიადაძე, სოფო და დავით ჯიშკარიანი. 2018. იდენტობის პრობლემატიკა ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელებში და მისი პოლიტიკური და სოციალური განზომილებები. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი(EMC).
ლაილი, ჯასტინ. 2012. ეკომიგრანტების განსახლება საქართველოში: განსახლების პოლიტიკაში მიმდინარე ცვლილებები, ტენდენციები, განხორციელება და აღქმები. უმცირესობათა საკითხების ევროპული ცენტრი (ECMI).
ტრიერი, ტომ და მედეა ტურაშვილი. 2007. ეკოლოგიური მიზეზებით ადგილნაცვალ პირთა განსახლება არსებული პრობლემების გადაწყვეტა თუ ახლის შექმნა? ეკომიგრაცია საქართველოში 1981-2006. ფლიენსბურგი: უმცირესობათა საკითხების ევროპული ცენტრი (ECMI).
ფირანიშვილი, თეონა და ზაზა ბარბაქაძე. 2023. ეთნიკური უმცირესობების სოციალური და ეკონომიკური ექსკლუზია. სოციალური სამართლიანობის ცენტრი. (29.08.2023) https://socialjustice.org.ge/ka/products/etnikuri-umtsiresobebis-sotsialuri-da-ekonomikuri-ekskluzia
შალვაშვილი, მარიამ. 2020. ანათლების პოლიტიკის სისუსტეები და არაქართულენოვანი ჯგუფები. სოციალური სამართლიანობის ცენტრი (29.08.2023) https://socialjustice.org.ge/ka/products/ganatlebis-politikis-sisusteebi-da-arakartulenovani-jgufebi
Scott, Erik R. 2007. Georgia’s anti-corruption revolution. Organized Crime and Corruption in Georgia. 17-36. Oxon: Routledge
