საქართველოს ტყეების მნიშვნელობაზე

ავტორი: ბერიკა ბერიძე

საქართველოს ტყეების მნიშვნელობაზე

ავტორი: ბერიკა ბერიძე

შესავალი

ალბათ, ყველას გვსმენია საქართველოს ბუნების უნიკალურობის შესახებ და გვიამაყია კიდევაც ამით. თუმცაღა, მედიაში ნაკლებად ვრცელდება ინფორმაცია იმ გარემობების შესახებ, რომლებმაც კავკასიის რეგიონი მნიშვნელოვანი გახადა. არსებობს საკითხები, რომელიც ფართო საზოგადოებისათვის შეიძლება საინტერესო იყოს. კონკრეტულად კი, რა იგულისხმება ჩვენი ქვეყნისა და რეგიონის ტყეების უნიკალურობაში და რატომ და რითი განსხვავდება იგი დედამიწის სხვა ნაწილებისგან? ადგილობრივების მიერ ტყისგან მიღებული სარგებლისა და სიახლოვის განცდის გარდა, აქვს ჩვენს ტყეებს ეკონომიკური თუ სხვა სარგებელი? ანდაც, გლობალურ კონტექსტში, რა შეიძლება შესთავაზოს ლოკალურმა ბიომრავალფეროვნებამ მსოფლიოს? აქვს კი კავკასიის (საქართველოს) ტყეებს რაიმე მეცნიერული მნიშვნელობა, რასაც შეიძლება დაეფუძნოს გარემოსა და სახეობების დაცვა და შედეგად, რესურსების მდგრადი გამოყენება? მოდით, განვიხილოთ აღნიშნული საკითხები და სამეცნიერო ლიტერატურის გამოყენებითა და ბიოლოგიიდან, ბიოგეოგრაფიისა და პოპულაციის გენეტიკიდან მოშველიებული ცოდნებით გავცეთ ამ კითხვებს პასუხები.

კავკასიის რეგიონი და ბიომრავალფეროვნება გლობალურ კონტექსტში

რეგიონი

კავკასიის საზღვრები ტრადიციულად განისაზღვრება შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე. ეკორეგიონული საზღვრები განსხვავდება რეგიონის პოლოტიკური თუ გეოგრაფიული საზღვრებისაგან და ვრცელდება პონტოს მთებიდან (თურქეთი) სამხრეთით ირანის მთებამდე და ჩრდილოეთით, კუმა-მანიჩის ღრმულამდე (depression) (ფოტო 1)1. ეკორეგიონი არის დედამიწის ეკოლოგიურად და გეოგრაფიულად განსაზღვრული ადგილი, სადაც გვხვდება სახეობებისა და მათი საზოგადოებების სახასიათო ბუნებრივი ერთობლიობები. თავისთავად, სხვადასხვა ეკორეგიონები ფლორისა და ფაუნის შემადგენლობით ერთმანეთისგანაც განსხვავდებიან2. შესაბამისად, კავკასიის ეკორეგიონი მოიცავს გაცილებით მრავალფეროვან ჰაბიტატებს, ვიდრე არეალის კლასიკურად გაგებული (პოლიტიკური) განსაზღვრება. ეკორეგიონის ზომა დაახლოებით 580,000 კვადრატული კილომეტრია და მოიცავს შემდეგ ჰაბიტატებს: სტეპებს, მთისწინებს, ნახევარ-უდაბნოებს, ფართოფოთლოვან და შერეულ ტყეებს, ე.წ. „მუქ-წიწვოვან ტყეებს” (dark-coniferous forests; ფოტო 2), სუბალპურ და ალპურ მდელოებს, ჭარბტენიან დაბლობებსა და მაღლობებს (wetland) და სხვა.

კავკასიის მცენარეულობა საკმაოდ მრავალფეროვანია, რაც გამოწვეულია რელიეფისა და კლიმატის მრავალნაირობითა და ორგანიზმების კონკრეტული ევოლუციური ისტორიით. მაგალითად, ლიხის ქედის გაჩენის შემდეგ, დასავლეთი და აღმოსავლეთი ერთმანეთისგან კლიმატურად იზოლირდა, რაც ორგანიზმების ევოლუციაზე აისახა. ეკორეგიონში წლიური ნალექიანობა 200 მმ-დან (აღმოსავლეთ კავკასია) 4,000 მმ-მდე (სამხრეთ-დასავლეთ კავკასია) მერყეობს3. კლიმატი კი ცოცხალი ორგანიზმების განსახლებასა და ევოლუციაზე უდიდეს გავლენას ახდენს.

ფოტო 1. კავკასიის ეკორეგიონის საზღვრები და მასში მოქცეული დაცული ტერიტორიები43.

ბიომრავალფეროვნება

კავკასიის ეკორეგიონი წარმოადგენს გლობალური მნიშვნელობის ბიომრავალფეროვნების ერთ-ერთ ცხელ წერტილს,4,5,6. აღნიშნული კონცეფცია, გასული საუკუნის ბოლოს, კონსერვაციულმა ბიოლოგებმა გაგვაცნეს, რათა დედამიწის მნიშვნელოვანი ადგილების კლასიფიკაცია და შემდგომი დაცვა გამარტივებულიყო. რეგიონი ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილად ითვლება, თუ ის აკმაყოფილებს შემდეგ მოთხოვნებს: 1. არეალი მოიცავს მინიმუმ 1500 ენდემურ მცენარეს (მინიმუმ მსოფლიოს მცენარეთა 0.5%); 2. რეგიონს უკვე დაკარგული აქვს ბუნებრივი მცენარეული საფარის 70% ან მეტი. კავკასიის ეკორეგიონის მსგავსად, ამ კონცეფციის ქვეშ ერთიანდებიან ისეთი ემბლემატური არეალები, როგორებიცაა, მაგალითად, ახალი ზელანდია, ახალი კალედონია, კარიბის კუნძულები, ხმელთაშუაზღვისპირეთის აუზი და სხვა7,8.

კავკასიის დაახლოებით ერთი მეხუთედი ტყით არის დაფარული და მიჩნეულია, რომ თავდაპირველი (ბუნებრივი) მცენარეულობის დაახლოებით 12% ხელუხლებელია (pristine)8. აქ გვხვდება დაახლოებით 6,500 მცენარის სახეობა, რომელთაგანაც 1,600 მხოლოდ აკავკასიის რეგიონში გვხვდება ანუ ენდემურია. ენდემური სახეობების ერთი მესამედი კი კავკასიური წარმოშობისაა. კონკრეტულად, მცენარეების 17 ოჯახის (genus/genera) ევოლუციური ფესვები სწორედ კავკასიიდან იწყება. რეგიონში ასევე გვხვდება ვიწრო-ლოკალური გავრცელების ენდემური სახეობები, რომლებიც მხოლოდ კონკრეტულ ადგილებში გვხვდება. მაგალითად, ლაგოდეხის ნაკრძალი სწორედ ასეთი სახეობებითაა გამორჩეული. ასევე, 17 ენდემური ოჯახიდან 9 მხოლოდ მაღალ მთებში გვხვდება. გარდა მცენარეულობისა, კავკასია ცხოველების და მათ შორის ხერხემლიანების გავრცელებითაც გამორჩეულია. Caucasus Nature Fund-ის მიხედვით პრიორიტეტული სახეობებია მურა დათვი, კავკასიური ლეოპარდი, დასავლეთკავკასიური და აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი, ევროპული ბიზონი, ქურციკი და სხვა9. დეტალურად ინფორმაცია სახეობების შესახებ იხილეთ ცხრილი 1.

ფოტო 2. წიწვოვანი ტყეები სოჭი და კავკასიური ნაძვი. ლებარდე, სამეგრელო, 2019 წელი. ავტორის ფოტო.

ცხრილი 1. ბიომრავალფეროვნება რიცხვებში10.

ტაქსონომური ჯგუფი სახეობა ენდემური სახეობა ენდემიზმის პროცენტულობა
მცენარეები 6,400 1,600 25.0
ცხოველები 131 18 13.7
ფრინველები 378 1 0.3
რეპტილიები 86 20 23.3
ამფიბიები 17 3 17.6
მტკნარი წყლის თევზები 127 12 9.4

გამყინვარების თავშესაფარი

ბიომრაველფროვნების გარდა კავკასიის ეკორეგიონს კიდევ ორი რამ გამოარჩევს დედამიწის სხვა ადგილებისაგან, კერძოდ, კოლხეთის დაბლობი და ირანის (ჰირკანის) ტყეები აღმოსავლეთით10. ამ ადგილებში გადარჩნენ ორგანიზმები ბოლო გამყინვარების დროს და სწორედ ამ ადგილებიდან გავრცელდნენ დათბობის პარალელურად მოსაზღვრე ადგილებში.

პლანეტაზე მცენარეთა და ცხოველთა განსახლება გეოლოგიური დროის განმავლობაში იცვლებოდა, რასაც იწვევდა შესაბამისი გეოლოგიური (ფილების მოძრაობა და ხმელეთის ხიდების გაქრობა), კოსმოსური (მეტეორისა და დინოზავრების შემთხვევა), კლიმატური (აცივება-დათბობის მონაცვლეობა) და სხვა პროცესები. შესაბამისად, ცხოველები და მცენარეები მიგრაციების (თაობების მონაცვლეობით) საშუალებით გადაურჩებოდნენ კლიმატურ თუ სხვა ცვლილებებს. ერთ-ერთი ასეთი კლიმატური ცვლილება ბოლო გამყინვარების პერიოდითაა ცნობილი. აღნიშნული პერიოდი მოიცავს 115,000 წლიდან 11,700 წლამდე დღევანდელი წლებიდან. ბოლო გამყინვარების პერიოდი (LGP) კი თავად არის მეოთხეული გამყინვარების ციკლების (გამყინვარება-დათბობა) ნაწილი, რომელიც დაიწყო 2.58 მილიონი წლის წინ და დამთავრდა ბოლო გამყინვარების დროს ჰოლოცენის ეპოქის (Holocene, ~ 11,700 დღევანდელობიდან) დაწყებით12,13. დაახლოებით 22,000 წლის წინ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ყველაზე მეტად ციოდა. ამ დროის შემდეგ თანდათანობით დათბობის და პარალელურად ადამიანთა განსახლებისა და საზოგადოებების ჩამოყალიბებასთან ერთად მცენარეულმა საფარმა მიიღო დღევანდელი სახე. ამ პერიოდს ბოლო გამყინვარების მაქსიმუმი ანუ LGM ეწოდება14. LGM_ის დროს ევროპის დიდი ნაწილი დაფარული იყო არქტიკული ყინულის მასებით და შესაბამისად, ცოცხალი ორგანიზმები გადარჩნენ იქ, სადაც კლიმატური პირობები მეტ-ნაკლებად სტაბილური და ხელსაყრელი იყო. ასეთი ადგილები ევროპაში იყო ევროპის სამი ნახევარკუნძული: იბერიის, აპენინისა და ბალკანეთის. გარდა ამ ადგილებისა, ალპების გარკვეული რეგიონებიც შეიძლება ჩაითვალოს ცოცხალი ორგანიზმების თავშესაფრებად (Refugum, Climate Change Refugium, Glacial Refugium)15,16. აღნიშნული დასკვნები მიღებულია მრავალწლიანი კვლევების საფუძველზე. კონკრეტულად, ყვავილის მტვრის ნამარხების, მაკრონამარხების (ხის ნარჩენები, ნახშირი) ანალიზით და უკვე, წინა საუკუნის ბოლო წლებიდან მოყოლებული მოლეკულური მარკერების გამოყენებით17,18,19,20,21. სამეცნიერო ლიტერატურაში ასევე თავშესაფრებად აღიარებულია კავკასიის ეკორეგიონის ჩვენ მიერ უკვე ნახსენები კოლხეთისა და ჰირკანის რეგიონები22,23,24 (ფოტო 3).

ფოტო 3. ტყის კომპლექსების საზღვრები რომლებიც კავკასიის ეკორეგიონში შედის40. 1. კოლხეთის თავშესაფარი (კოლეხეთის თავშესაფრის საზღვრები ასევე გრძელდება ჩრდილოეთით და მოიცავს აფხაზეთისა ტყეებს); 2. ჰირკანის თავშესაფარი

რა მნიშვნელობა აქვს აღნიშნულ თავშესაფრებს ლოკალურ და გლობალურ კონტექსტში? სანამ აღნიშნულ საკითხზე გადავიდოდეთ, მოდით მოკლედ გავიხსენოთ ბიოლოგიიდან სხვადასხვა ცნებების განმარტება. მაგალითისთვის ავიღოთ წაბლის ხე. მისი ლათინური სახელი და გვარია Castanea sativa. წაბლის ხე ანუ სახეობა ბუნებრივად გვხვდება როგორც კავკასიაში, ისე თურქეთსა და ევროპაში. სახეობა კი ერთია (წაბლი), მაგრამ მისი სხვადასხვა პოპულაციები ანუ ინდივიდების ერთობლიობა, რომლებიც გეოლოგიური დროის განმავლობაში გარკვეულ ადგილას ცხოვრობენ, ერთმანეთისაგან განსხვავდება. ეს ყოველთვის ასე არაა, მაგრამ, მაგალითად, ლოგიკურია ვივარაუდოთ რომ სამეგრელოს წაბლის პოპულაციები განსხვავდებიან იტალიის წაბლის პოპულაციებისაგან, რადგან ისინი დიდი ხანია იზოლირებულები არიან ერთმანეთისგან და, შესაბამისად, მათზე სხვადასხვა ფაქტორები მოქმედებდნენ (კლიმატი, პარაზიტები, ანთროპოგენური წნეხი და სხვა). შესაბამისად, მათი ევოლუციური პოტენციალიც განსხვავებულია. ამ უკანასკნელის გაზომვა კი სხვადასხვა მეთოდების გამოყენებითაა შესაძლებელი25,27. ერთ-ერთი ასეთია ნეიტრალური გენეტიკური მარკერები, რომლებიც გენეტიკურ მრავალფეროვნებას ზომავენ25,26.

თავშესაფრის ადგილებიდან, როდესაც კლიმატი თანდათან თბებოდა და ორგანიზმებისთვის ხელსაყრელი პირობები ჩნდებოდა, ორგანიზმები მიგრირებდნენ და ახალ ადგილებს ითვისებდნენ. შესაბამისად, იქ სადაც სახეობები გადარჩნენ მოსალოდნელია მეტი (გენეტიკური) მრავალფეროვნება (ნახაზი 1). როგორც აღვნიშნეთ, გენეტიკური მრავალფეროვნების გაზომვა გენეტიკური მარკერების გამოყენებითაა შესაძლებელი27. გამყინვარების დროს პოპულაციების თავშესაფრებში ლოკალიზაციამ და დათბობასთან ერთად შემდგომმა მიგრაციის ტაღებმა (იზოლაცია, მეორეული შეხვედრები; იხ. ნახაზი 1) კვალი დატოვეს ორგანიზმების გენომებში. მოლეკულური ბიოლოგიის მეთოდების გამოყენებით მეცნიერებს უნარი შესწევთ ზუსტად იპოვონ ის პოპულაციები, რომლებიც მეტად (გენეტიკური) მრავალფეროვნებით გამოირჩევიან. გენეტიკური მრავალეფროვნება გულისხმობს პოპულაციების პოტენციალს მომავალში გაუწიონ წინააღმდეგობა, მაგალითად, კლიმატიც ცვლილებას და, შესაბამისად, გადარჩნენ. მოკლედ და მარტივად რომ შევაჯამოთ, იქ, სადაც მეტი გენეტიკური მრავალფეროვნებაა, შანსიც მეტია, რომ პოტენციურად სასარგებლო მუტაციები უკვე არსებობს. ეს უკანასკნელი კი ადაპტაციისა და პოპულაციების გადარჩენის საწინდარია. მაგალითად, 2017 წლის სტატიაში ავტორებმა შეისწავლეს წაბლის ხის პოპულაციები მისი გავრცელების თითქმის მთლიან არეალში (ევროპა. თურქეთი, კავკასია). ისინი პირდაპირ მიუთითებენ საქართველოს წაბლის პოპულაციების კონსერვაციულ მნიშვნელობაზე27. ასევე, 2019 წლის სხვა სტატიაში ყვავილის მტვრის ნამარხების ანალიზზე დაყრდნობით, მეცნიერები წაბლის ხის ერთ-ერთ ძირითად თავშესაფრად კავკასიას ასახელებენ24. რომ შევაჯამოთ, თავშესაფრებისა და „შეხვედრის-ადგილების” დადგენას გადამწყვეტი როლი აქვს სახეობების ეფექტურ კონსერვაციაში. ზუსტად თუ არ ვიცით რომელი პოპულაციებია ყველაზე მეტად დასაცავი, გაღებული ძალისხმევები მომავალში შესაძლოა ფუჭი აღმოჩნდეს.

სამეცნიერო ლიტერატურაში დაგროვილ მასალაზე დაყრდნობით სწორედ კოლხეთის დაბლობი (მასში მოიაზრება სამხრეთით თურქეთის შავიზღვისპირეთის მთებიც, ფოტო 3.) და ჰირკანის ტყეები ითვლება ბოლო გამყინვარების თავშესაფრებად. უფრო მეტიც, გაცილებით გვიანდელი ელემენტებიცაა შემორჩენილი ამ ადგილებში. სწორედ, ამ სახეობებს ეწოდება ე.წ. მესამეულის რელიქტები (Tertiary relict)11. აღნიშნული მესამეული ეპოქა ბოლო გამყინვარებამდე გაცილებით ადრე დაიწყო (66 მლნ. წელი – 2.6 მლნ. წელი). რელიქტური სახეობებია კოლხეთის ტყეებიდან – იმერეთის და პონტური მუხა, მედვედევისა და მეგრული არყი, ლაფანი, ძელქვა, ბაძგი და ირანის ტყეებიდან – ლენქორანული ხერკინა და სხვა. შესაბამისად, ეს და სხვა სახეობები მილიონობით წლებია ამ არეალებში ცხოვრობენ და მათი ეკოლოგიური, კულტურული თუ ეკონომიკური მნიშვნელობა შეუფასებელია. თანამედროვე მეთოდებზე დაფუძნებული ბიოგეოგრაფიული თუ ფილოგეოგრაფიული კვლევები ხეების შესახებ კავკასიის რეგიონისათვის ნაკლებია. კვლევები თუ არსებობს27, მეტწილად, კავკასიური პოპულაციების რაოდენობრივი მონაწილეობა მცირეა ევროპის რეგიონებთან შედარებით, რაც სრული სურათის დანახვას უშლის ხელს.

ნახაზი 1. ჰიპოთეტური ორი თავშესაფრიდან ცოცხალი ორგანიზმების განსახლების შემდეგ რამდენიმე სცენარი შეიძლება განვითარდეს. 1) თავშესაფარი I-დან ორგანიზმები თანდათან შორდებიან ადგილს და ახალ არეალებს ითვისებენ. ამ პროცესში იკარგება გენეტიკური მრავალფეროვმნება. ამ პრინციპს პოპულაციის გენეტიკაში დამფუძნებლის პრინციპი და ბოთლისყელის ეფექტი ეწოდება. 2) პოპულაციები გარემოს ვერ ერგებიან ან რაიმე სხვა პროცესის გამო გადაშენდებიან. 3) სხვადასხვა თავშესაფრიდან განსახლებული პოპულაციები ერთმანეთს ვეღარ ხვდებიან, მაგალითად, იზოლაციის გამო და ისინი სხავდასხვა ევოლუციური ტრაექტორიით ვითარდებიან. 4) თავშესაფარი I და II-დან განსახლებული ორგანიზმები ერთმანეთს ხვდებიან და შედეგად, გენეტიკური მრავალფეროვნება მატულობს (“მეორეული შეხვედრა”).

ტყეები საქართველოს მაგალითზე

კავკასიის ეკორეგიონის დაახლოებით 17% ტყით არის დაფარული და გამოირჩევა სახეობების განსაკუთრებული მრავალფეროვნებით. საქართველოს ტერიტორია მხოლოდ 12%-ია მთლიანი ეკორეგიონის, თუმცა აქ ტყეების დიდი ნაწილია თავმოყრილი. ქვეყნის ტერიტორიის 36.7% ტყით არის დაფარული და ვიზუალური დათვალიერებითაც შეგვიძლია ვქვათ, რომ ტყეების დიდი ნაწილი (ქვეყნების გათვალისწინებით) სწორედ საქართველოზე მოდის (ფოტო 4). ამასთანავე, საქართველოს ტყეების მნიშვნელობაზე საუბრისას, გარდა ტყის საფარის რაოდენობისა, გასათვალისწინებელია კოლხეთის თავშესაფრის არსებობაც. სწორედ კოლხეთის დაბლობში გადარჩენილი ტყეებიდან უნდა გავრცელებულიყო ახლომდებარე ადგილებში LGM პერიოდის შემდეგ მცენარეულობა. საქართველოს დენდროფლორა მართლაც გამორჩეულია. აქ ვხვდებით დაახლოებით 400-მდე ხეს ან მერქნიან სახეობას (ბუჩქები, ლიანები)28. ტყის შემქნელი ძირითადი სახეობებია: აღმოსავლური წიფელი (Fagus orientalis; მთლიანი ტყის 51%), კავკასიური ფიჭვი (Abies nordmanniana; 8.5%), მუხის სახეობები (Querqus iberica and Q. spp.; 10,5%), აღმოსავლური ნაძვი (Picea orientalis; 6,3%), წაბლი (Castanea sativa; 2,1%) და სხვა ხე მცენარეები29. დეტალურად ტყის რესურსების განაწილებას რეგიონების მიხედვით და სხვა დეტალებს „საქართველოს ტყისა და მიწათსარგებლობის ატლასზე” იპოვით44, 45.

ფოტო 4. ტყის საფარი კავკასიაში (მწვანე ფერი რუკაზე). წყარო: ArcGIS landcover https://livingatlas.arcgis.com/landcover/ მსგავსი ინფორმაციებისათვის მიმართეთ: https://www.globalforestwatch.org/map ; https://viewer.esa-worldcover.org/worldcover/

საფრთხეები

კავკასიის ბუნება ძლიერაა სახეშეცვლილი ადამიანის ზემოქმედების შედეგად. გასული საუკუნის ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა რყევებმა იმოქმედა ბიომრავალფეროვნებაზეც. მაგალითად, ბრაკონიერობამ, ხეების არალეგალურმა ჭრამ, დაბინძურებამ და უკონტროლო ძოვებამ საგრძნობი კვალი დააჩნია ბუნებრივ გარემოს3. ძირითად საფრთხეებად ისევ ითვლება ხე-ტყის არალეგალური მოპოვება და ამ უკანასკნელით ვაჭრობა, გადაჭარბებული თევზაობა, ხის საწვავად გამოყენება, მდინარეებისა და ჭარბტენიანი ადგილების დაბინძურება, ინფრასტრუქტურის განვითარება. ეს ყველაფერი ჰაბიტატების დეგრადაციას იწვევს. საბოლოო ჯამში პოპულაციების რაოდენობა იკლებს და ეკოლოგიური სერვისები უარესდება, რაც საბოლოო ჯამში ბიომრავალფეროვნების დაკარგვაში გამოიხატება3.

ასევე, უნდა აღინიშნოს საქართველოს დერეგულაციური ეკონომიკური კურსის პირდაპირი უარყოფითი გავლენა გარემოზე. მაგალითისათვის, ტაბაწყურის ტბაში გაშვებული კიბორჩხალების შემთხვევა30 და ჰესების მშენებლობების საკითხიც კმარა. მართალია, ზუსტი შეფასებები არ არსებობს, მაგრამ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ისეთ ადგილებში, როგორიც რაჭა და გურიაა, დიდი ჰესების მშენებლობის შედეგად გამოწვეული მიკროკლიმატის საგრნობი შეცვლა აისახება ახლომახლო ტყეების სიცოცხლისუნარიანობაზე. ასევე ხაზი უნდა გაესვას, პირად საკუთრებაში სხვადასხვა მიზნით გადაცემული ტყეების შემთხვევებსაც. კონკრეტულად, რაჭის ტერიტორიაზე 104 ათასი ჰექტარი ტყე გადაეცა პიროვნებას სამონადირეო მეურვეობის მოსაწყობად31. სოციალური და პოლიტიკური ასპექტების გარდა, არსებობს წმინდა მეცნიერული საკითხები, რომლებიც აღნიშული გადაწყვეტილების არამართებულობაში გვაფიქრებს. არ არსებობს კვლევები ამ ტერიტორიაზე არსებული ხერხემლიანების აღწერის შესახებ; მათი რიცხოვნობისა და პოპულაციის ეფექტური ზომის (Ne32) შეფასების შესახებ. ასევე, გაურკვეველია რა ზიანი მიადგება ბუნებრივ გარემოს და ადგილობრივ საზოგადოებას აღნიშნული მეურნეობის განვითარების შემთხვევაში. რაჭის ტყეები კოლხეთის თავშესაფართან სიახლოვის გამო თავისთავად უდიდესი ფასეულობისაა35. სწორედ ამიტომაც უნდა იყოს ეს ტყეები დაცული IUCN ფარგლებში. მართალია, არსებობს რაჭაში დაცული ტერიტორიების შექმნის პირობა34,41, თუმცა, შედარებისათვის, აღნიშნული ტერიტორიის ფართობი იმ არეალის ნახევარია, რომელიც ფიზიკურ პირს გადაეცა პირად საკუთრებაში.

ადამიანის მიერ მიყენებული ზარალის გარდა, კავკასიის ტყეების სიცოცხლისუნარიანობას ინვაზიური პარაზიტებიც უქმნის საფრთხეს. მაგალითად, 2012 წელს სოჭში იტალიიდან შემოიტანეს ბზის ნერგები 2014 წლის ზამთრის ოლიმპიადისათვის. ნერგებს თან შემოჰყვა ბზის ალურა (Cydalima perspectalis), პარაზიტი მწერი, რომელიც გავრცელდა ბუნებაში და ფაქტიურად, მთლიანად გაანადგურა წითელ ნუსხაში შემავალი33 კოლხური რელიქტური ბზა (Buxus colchica)42. მეცნიერები მდგომარებოას კატასტროფულად აფასებენ28.36. მინახავს გადამხმარი მთის მასივები მკვდარი ბზის ნარჩენებით სამეგრელოში (ლებარდეს მთები). ბზას წლები სჭირდება, რომ გაიზარდოს. კოლხური ბზის მისი და სახეობისაგან (sister species; ჩვეულებრივი და ჰირკანული ბზა) იზოლაციასაც თუ გავითვალისწინებთ, აუტანელია იმის გააზრება, თუ როგორი შეუსწავლელი ევოლუციური პოტენციალი და ისტორია დაიკარგა რამდენიმე წლის განმავლობაში. ერთადერთი რამ, რაც შეიძლება სწრაფად გაკეთებულიყო, ველური პოპულაციების (მოგროვებული ბზის გავრცელების მთლიან არეალში) ex situ ანუ ბუნებრივ ჰაბიტატს გარეთ კონსერვაციაა. აღნიშნული პრაქტიკა კი მოიცავს, მცენარეების ვეგეტაციური ნაწილების შენახვას სამომავლოდ გამრავლებისათვის.

კლიმატის და ზოგადად, გარემოს ცვლილების პარალელურად ინვაზიური სახეობებისაგან უფრო მეტ ზიანს უნდა ველოდეთ. ინვაზიური ორგანიზმების გარდა, ადგილობრივი პათოგენებიც აგრესიულები ხდებიან კლიმატის ცვლილების ფონზე და ახალ არეალებშიც ვრცელდებიან. ბოლო წლებში თბილისის მასშტაბით სოკოვანი დაავადებისაგან მასიურად გამხმარი ფიჭვის ხეებიც ალბათ, ერთ-ერთი მაგალითია. რა მასშტაბს მიაღწევს აღნიშნული კატასტროფა და გავრცელდება თუ არა დაავადება ველურ ბუნებაში ჯერჯერობით უცნობია.

კავკასიის ტყეების შემადგენელ კიდევ ერთ-ერთ ხეს ემუქრება საფრთხე. ეს სახეობა ზემოთ მოხსენიებული ეკონომიკურად, ეკოლოგიურად და კულტურულად გამორჩეული წაბლის ხეა. წაბლის ხის ბუნებრივი პოპულაციები ადამიანის მიერ, ალბათ, ყველაზე მეტადაა სახეშეცვლილი მერქნისა და საკვები პროდუქტების გამოყენების გამო. წაბლის ხე უხსოვარი დროიდან გამოიყენებოდა ადამიანის მიერ და დღეს მისი მრავალი კულტივარიც არსებობს. ზემოთ ვილაპარაკეთ იმ ფაქტზე, რომ წაბლის ბუნებრივი პოპულაციები კოლხეთის თავშესაფარში უნდა გადარჩენილიყვნენ. ამაზე მიუთითებს სხვადასხვა სამეცნიერო კვლევები24,27. მიუხედავად უდიდესი მნიშვნელობისა, რეგიონში წაბლის პოპულაციები ჯეროვნად არ არის გამოკვლეული და მათი ევოლუციური პოტენციალიც არაა ცნობილი. მდგომარეობას ართულებს ძლიერ აგრესიული სოკოვანი დაავადება წაბლის კიბო (chestnut blight გამოწველი Cryphonectria parasitica-ს მიერ). აღნიშნული პარაზიტი ანადგურებს ხის გამტარ ქსოვილებს შეჭრის ადგილას და ხე თანდათანობით ხმება. წაბლის კიბო თითქმის ყველგან არის გავრცელებული დასავლეთ საქართველოში და პირადი დაკვირვებით შემიძლია ვთქვა, რომ პოპულაციები ძლიერ არის დაზიანებული. არსებობს რამდენიმე აღწერილობითი სახის კვლევები, რომლებიც კონკრეტულ რეგიონებში ამ დაავადების საკმაოდ გარცელებაზე მიუთითებენ37,38. 2018 წელს CENN-სა და “საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს” ძალისხმევითა და Austrian Developmen Cooperation-ის დაფინანსებით მომზადდა შეფასების დოკუმენტი საფრთხეების შესახებ, რომლებიც წაბლის ხეს ემუქრება39. მოწვეული უცხოელი მეცნიერები მიუთითებენ არაეფექტურ და საზიანო სატყეო პრაქტიკებზე და ასევე გასცემენ რეკომენდაციებს თუ როგორც უნდა მოხდეს წაბლის კიბოს გავრცელების შეჩერება და პრევენცია იქ, სადაც ჯერ არ გავრცელებულა. ასევე, პირადი მიმოწერით ჩემთვის ცნობილი გახდა, რომ გარემოს დაცვის სამინისტრო ახორციელებს სხვადასხვა სახის ღონისძიებებს. რამდენად ეფექტური იქნება ძალისხმევები, ალბათ, მხოლოდ დრო გვიჩვენებს.

მომავალი

2019 წლიდან მოყოლებული პოლონეთის მეცნიერთა ჯგუფი იკვლევს კავკასიის ტყეების ექვსი ხის სახეობის ევოლუციურ ისტორიას. პროექტი (UMO-2017/26/E/NZ8/01049; პოლონეთის მეცნიერებათა აკადემია), რომელიც მიმდინარეობს პოლონეთის დენდროლოგიურ ინსტიტუტში (ქალაქი კურნიკი) მოიცავს ექვსი ხის სახეობის გენეტიკურ ანალიზსს. ეს ხეებია: წაბლი, მურყანი, წიფელი და წიწვოვნებიდან სოჭი, ფიჭვი და ნაძვი. ჩემი სადოქტოროს ფარგლებში ვმუშაობ წაბლის ხის ლანდშაფტური გენეტიკისა და ევოლუციური ისტორიის შესწავლაზე. დაგროვებული მონაცემების საფუძველზე შესაძლებელი გახდება წაბლის იმ პოპულაციების შემოთავაზება, რომლებსაც მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს საფრთხეებისა და კონსერვაციული მნიშვნელობის გათვალისწინებით. მართალია, კვლევებში გამოყენებული ნეიტრალური გენეტიკური მარკერები არ იძლევა ევოლუციური ისტორიისა და ადაპტაციური პოტენციალის სრულად დანახვის საშუალებას25,26, , მაგრამ მათი საშუალებით შესაძლებელი გახდება სახეობების ლანდშაფტური გენეტიკისა და გენეტიკური სტრუქტურის გაგება. აღნიშნული კი საფუძვლად შეიძლება დაედოს “ევროპის ტყის გენეტიკური რესურსების პროგრამის” (EUFORGEN) ფარგლებში წაბლის პოპულაციების დაცვას. აღნიშნული ორგანიზაციის წევრი ქვეყანა 1994-1999 წლებში ჩვენც ვიყავით, თუმცა, გაურკვეველი მიზეზის გამო აღარ ვართ.

გენეტიკური მრავალფეროვნება უზრუნველყოფს ტყეების სიცოცხლისუნარიანობასა და ადაპტაციას ცვლადი გარემოს მიმართ. მიუხედავად გენეტიკური რესურსების ფუნდამენტური მნიშვნელობისა, ეს უკანასკნელი უკონტროლო გამოყენებისა და კლიმატის ცვლილების გამო საფრთხის ქვეშ არის. ხშირად, გენეტიკური რესურსები სახეობების კონსერვაციიდანაც კია გამოტოვებული. თავად ტყის გენეტიკური რესურსები უზრუნველყოფენ ტყეების გრძელვადიან სიცოცხლისუნარიანობას. ამ უკანასკნელზე კი დამოკიდებულია ყველა ის ეკონომიკური, მეცნიერული, სოციალური თუ ეკოლოგიური სარგებელი, რომლებსაც პირდაპირ თუ არაპირდაპირ ტყეებისაგან ვიღებთ48. ევროპის ტყის გენეტიკური რესურსების პროგრამის ფარგლებში მონაწილე ქვეყნები სხვა ვალდებულებებთან ერთად, “კონსერვაციის გენეტიკური ერთეულის” (genetic conservation units, GCU) განვითარების სტრატეგიასაც გულისხმობს. კერძოდ, ევოლუციური პოტენციალის მქონე პოპულაციების დაცვა სავალდებულო და აუცილებელი ხდება შესაბამისი მოთხოვნების გათვალისწინებით50. მაგალითისათვის, წაბლის ხის ათამდე GCU (რეგიონული მნიშვნელობის) და Core network (გლობალური მნიშვნელობის) პოპულაციებია დაცული თურქეთის მასშტაბით51. აღნიშნული პოპულაციები კი სწორედ კოლხეთის დაბლობიდან უნდა გავრცელებულიყვნენ გამყინვარების შემდგომ პერიოდებში.

ტყეების აქტიური მართვა აუცილებელია ტყის რესურსების მდგრადი გამოყენებისათვის. აქტიური მართვის შემთხვევაში ტყეებს ზიანი არ ადგებათ და გენეტიკური რესურსების შენარჩუნება და გაუმჯობესებაც კი ხდება. მაგალითისათვის, აღნიშნული მიდგომა გულისხმობს ტყის მასშტაბით როტაციულ ჭრასა და მუდმივ განახლებას. ამით საზოგადოება სოლიდურ ეკონომიკურ სარგებელსაც მიიღებს48,49. რა თქმა უნდა, აღნიშნული სისტემა გრძელვადიან პერსპექტივაშია ეკონომიკურად მომგებიანი, რასაც შესაბამისი პოლიტიკური ნება და გადაწყვეტილებები სჭირდება. აგრეთვე ხაზი უნდა გაესვას ეკონომიკურად და ეკოლოგიურად ფასეული ხეების მომავალში გენეტიკური “გაჯანსაღების” შესაძლებლობასაც. კერძოდ, “Genetic rescue” ან “assited gene flow” პრაქტიკების გამოყენებისას პოპულაციები, რომლებიც გადაშენების საფრთხის ქვეშ არიან, ინდივიდებს მიიღებენ იმ პოპულაციებისაგან, რომლებსაც ბუნებრივად მეტი გენეტიკური მრავალფეროვნება და შეასაბამისად ევოლუციური პოტენციალი გააჩნიათ. ამ გზით კი სასარგებლო გენები გავრცელდებიან სამიზნე პოპულაციაში. კავკასია კი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შეიძლება სხვადასხვა ხეებისათვის გენების “საცავი” აღმოჩნდეს.

თანამედროვე სამეცნიერო მეთოდებზე დამყარებული კვლევები და ადგილზე (საქართველოში) ცოდნის წარმოება და პრაქტიკაში დანერგვა სიცოცხლისუნარიანი ტყეების, ჯანსაღი გარემოსა და სტაბილური საზოგადოების განვითარების აუცილებელი პირობა. ასევე, აუცილებელია დაცული ტერიტორიების ეფექტური მართვა და მონიტორინგი, ახალი დაცული ტერიტორიების შექმნა და მათ შორის ეკო-დერეფნების მოწყობა პოპულაციების კონტაქტის და შესაბამისად, გენების მიმოცვლის გაადვილებისათვის.

ბერიკა ბერიძე

Institute of Dendrology PAS

Adam Mickiewicz University in Poznań

https://about.me/berikaberidze

ლიტერატურა

  1. Tarkhnishvili, D., 2014. Historical biogeography of the Caucasus (No. A). NOVA science publishers.
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Ecoregion?oldformat=true
  3. Ecosystem Profile CAUCASUS, BIODIVERSITY HOTSPOT. The Critical Ecosystem Partnership Fund (CEPF) https://www.cepf.net/sites/default/files/final.caucasus.ep_.pdf
  4. Myers, N., Mittermeier, R.A., Mittermeier, C.G., Da Fonseca, G.A. and Kent, J., 2000. Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature, 403(6772), pp.853-858.
  5. Norman, M., 2003. Biodiversity hotspots revisited. BioScience, 53(10), pp.916-917.
  6. Mittermeier, R.A., Turner, W.R., Larsen, F.W., Brooks, T.M. and Gascon, C., 2011. Global biodiversity conservation: the critical role of hotspots. In Biodiversity hotspots (pp. 3-22). Springer, Berlin, Heidelberg.
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Biodiversity_hotspot?oldformat=true
  8. https://www.cepf.net/our-work/biodiversity-hotspots/hotspots-defined
  9. https://www.caucasus-naturefund.org/ecoregion/
  10. https://ggbc.eu/biodiversity/
  11. Nakhutsrishvili, G., Zazanashvili, N., Batsatsashvili, K. and Montalvo, C.S., 2015. Colchic and Hyrcanian forests of the Caucasus: similarities, differences and conservation status. Flora Mediterranea, 25(Special Issue), pp.185-192.
  12. https://en.wikipedia.org/wiki/Last_Glacial_Period?oldformat=true
  13. https://en.wikipedia.org/wiki/Holocene?oldformat=true
  14. https://en.wikipedia.org/wiki/Last_Glacial_Maximum?oldformat=true
  15. Huntley, B. and Birks, H.J.B., 1983. Atlas of past and present pollen maps for Europe, 0-13,000 years ago. Cambridge University Press.
  16. Svenning, J.C., Normand, S. and Kageyama, M., 2008. Glacial refugia of temperate trees in Europe: insights from species distribution modelling. Journal of Ecology, 96(6), pp.1117-1127.
  17. Binney, H.A., Willis, K.J., Edwards, M.E., Bhagwat, S.A., Anderson, P.M., Andreev, A.A., Blaauw, M., Damblon, F., Haesaerts, P., Kienast, F. and Kremenetski, K.V., 2009. The distribution of late-Quaternary woody taxa in northern Eurasia: evidence from a new macrofossil database. Quaternary Science Reviews, 28(23-24), pp.2445-2464.
  18. Hewitt, G.M., 2004. Genetic consequences of climatic oscillations in the Quaternary. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 359(1442), pp.183-195.
  19. Lascoux, M., Palmé, A.E., Cheddadi, R. and Latta, R.G., 2004. Impact of Ice Ages on the genetic structure of trees and shrubs. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 359(1442), pp.197-207.
  20. Hewitt, G.M., 1999. Post-glacial re-colonization of European biota. Biological journal of the Linnean Society, 68(1-2), pp.87-112.
  21. Hewitt, G., 2000. The genetic legacy of the Quaternary ice ages. Nature, 405(6789), pp.907-913.
  22. Tarkhnishvili, D., Gavashelishvili, A. and Mumladze, L., 2012. Palaeoclimatic models help to understand current distribution of Caucasian forest species. Biological Journal of the Linnean Society, 105(1), pp.231-248.
  23. Connor, S.E. and Kvavadze, E.V., 2009. Modelling late Quaternary changes in plant distribution, vegetation and climate using pollen data from Georgia, Caucasus. Journal of Biogeography, 36(3), pp.529-545.
  24. Krebs, P., Pezzatti, G.B., Beffa, G., Tinner, W. and Conedera, M., 2019. Revising the sweet chestnut (Castanea sativa Mill.) refugia history of the last glacial period with extended pollen and macrofossil evidence. Quaternary Science Reviews, 206, pp.111-128.
  25. Holderegger, R., Kamm, U. and Gugerli, F., 2006. Adaptive vs. neutral genetic diversity: implications for landscape genetics. Landscape Ecology, 21(6), pp.797-807.
  26. Kirk, H. and Freeland, J.R., 2011. Applications and implications of neutral versus non-neutral markers in molecular ecology. International journal of molecular sciences, 12(6), pp.3966-3988.
  27. Mattioni, C., Martin, M.A., Chiocchini, F., Cherubini, M., Gaudet, M., Pollegioni, P., Velichkov, I., Jarman, R., Chambers, F.M., Paule, L. and Damian, V.L., 2017. Landscape genetics structure of European sweet chestnut (Castanea sativa Mill): indications for conservation priorities. Tree Genetics & Genomes, 13(2), pp.1-14.
  28. Patarkalashvili, T., 2017. Forest biodiversity of Georgia and endangered plant species. Annals of Agrarian Science, 15(3), pp.349-351.
  29. Nakhutsrishvili, G., 2012. The vegetation of Georgia (South Caucasus). Springer Science & Business Media.
  30. https://www.radiotavisupleba.ge/a/borjomi/25047497.html
  31. https://mtisambebi.ge/news/item/1525?fbclid=IwAR2Sq-S1kqcvIIGiwsMFZwRNm4Tvms1a4usrvjuWRcLC5AgziPmdbUGJWe8
  32. https://en.wikipedia.org/wiki/Effective_population_size?oldformat=true
  33. https://www.matsne.gov.ge/ka/document/view/2256983?publication=0&scroll=0
  34. https://apa.gov.ge/ge/media/News/rachashi-axali-daculi-teritoria-daarsdeba.page
  35. https://mtisambebi.ge/news/ecology/item/1147-rachas-besebis-kaskadi-ki-ara,-didi-erovnuli-parki-esachiroeba-wwf-is-kavkasiis-opisi
  36. Matsiakh, I., Kramarets, V. and Mamadashvili, G., 2018. Box tree moth Cydalima perspectalis as a threat to the native populations of Buxus colchica in Republic of Georgia. Journal of the Entomological Research Society, 20(2), pp.29-42.
  37. Dumbadze, G., Gokturk, T., Vasadze, R., Lomtatidze, N. and Chakhvadze, K., 2018. Intensity of chestnut drying and natural restoration of forest in Keda Municipality (Ajara, Georgia). International Journal of Ecosystems and Ecology Science (IJEES), 8(2), pp.347-352.
  38. Beridze, B. and Dering, M., 2021. Problems and threats to the Caucasus forest ecosystems on the example of Castanea sativa. Kosmos, 70(1), pp.19-26.
  39. Cech L. T., Hoch G., 2018. The assessment of edible chestnut forest stands in West Georgia and recommendations for their restoration. http://environment.cenn.org/app/uploads/2018/08/CENN_Chestnut_Recomendations_180808_ENG.pdf
  40. Olson, D.M., Dinerstein, E., Wikramanayake, E.D., Burgess, N.D., Powell, G.V., Underwood, E.C., D’amico, J.A., Itoua, I., Strand, H.E., Morrison, J.C. and Loucks, C.J., 2001. Terrestrial Ecoregions of the World: A New Map of Life on EarthA new global map of terrestrial ecoregions provides an innovative tool for conserving biodiversity. BioScience, 51(11), pp.933-938.
  41. https://mtisambebi.ge/news/ecology/item/381-onshi-erovnuli-parki,-xolo-ambrolaurshi-agkvetili-sheiqmneba
  42. https://nationalgeographic.ge/story/gadavarchinot-bza/
  43. UNEP-WCMC and IUCN (2022), Protected Planet: The World Database on Protected Areas (WDPA) and World Database on Other Effective Area-based Conservation Measures (WD-OECM) [Online], September 2022, Cambridge, UK: UNEP-WCMC and IUCN. Available at: www.protectedplanet.net.
  44. https://atlas.mepa.gov.ge/dashboard?l=ka
  45. https://atlas.mepa.gov.ge/maps/ForestCategoriesMap?l=ka
  46. Wingnuts (Pterocarya) & walnut family. Relict trees: linking the past, present and future. https://www.researchgate.net/publication/327982377_Wingnuts_Pterocarya_walnut_family_Relict_trees_linking_the_past_present_and_future
  47. https://www.euforgen.org/member-countries/georgia/
  48. https://www.euforgen.org/forest-genetic-resources/why-do-they-matter/
  49. https://www.euforgen.org/forest-genetic-resources/use/
  50. https://www.euforgen.org/publications/publication/pan-european-strategy-for-genetic-conservation-of-forest-trees-and-establishment-of-a-core-network-o/
  51. https://www.euforgen.org/species/castanea-sativa/

შესავალი

ალბათ, ყველას გვსმენია საქართველოს ბუნების უნიკალურობის შესახებ და გვიამაყია კიდევაც ამით. თუმცაღა, მედიაში ნაკლებად ვრცელდება ინფორმაცია იმ გარემობების შესახებ, რომლებმაც კავკასიის რეგიონი მნიშვნელოვანი გახადა. არსებობს საკითხები, რომელიც ფართო საზოგადოებისათვის შეიძლება საინტერესო იყოს. კონკრეტულად კი, რა იგულისხმება ჩვენი ქვეყნისა და რეგიონის ტყეების უნიკალურობაში და რატომ და რითი განსხვავდება იგი დედამიწის სხვა ნაწილებისგან? ადგილობრივების მიერ ტყისგან მიღებული სარგებლისა და სიახლოვის განცდის გარდა, აქვს ჩვენს ტყეებს ეკონომიკური თუ სხვა სარგებელი? ანდაც, გლობალურ კონტექსტში, რა შეიძლება შესთავაზოს ლოკალურმა ბიომრავალფეროვნებამ მსოფლიოს? აქვს კი კავკასიის (საქართველოს) ტყეებს რაიმე მეცნიერული მნიშვნელობა, რასაც შეიძლება დაეფუძნოს გარემოსა და სახეობების დაცვა და შედეგად, რესურსების მდგრადი გამოყენება? მოდით, განვიხილოთ აღნიშნული საკითხები და სამეცნიერო ლიტერატურის გამოყენებითა და ბიოლოგიიდან, ბიოგეოგრაფიისა და პოპულაციის გენეტიკიდან მოშველიებული ცოდნებით გავცეთ ამ კითხვებს პასუხები.

კავკასიის რეგიონი და ბიომრავალფეროვნება გლობალურ კონტექსტში

რეგიონი

კავკასიის საზღვრები ტრადიციულად განისაზღვრება შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე. ეკორეგიონული საზღვრები განსხვავდება რეგიონის პოლოტიკური თუ გეოგრაფიული საზღვრებისაგან და ვრცელდება პონტოს მთებიდან (თურქეთი) სამხრეთით ირანის მთებამდე და ჩრდილოეთით, კუმა-მანიჩის ღრმულამდე (depression) (ფოტო 1)1. ეკორეგიონი არის დედამიწის ეკოლოგიურად და გეოგრაფიულად განსაზღვრული ადგილი, სადაც გვხვდება სახეობებისა და მათი საზოგადოებების სახასიათო ბუნებრივი ერთობლიობები. თავისთავად, სხვადასხვა ეკორეგიონები ფლორისა და ფაუნის შემადგენლობით ერთმანეთისგანაც განსხვავდებიან2. შესაბამისად, კავკასიის ეკორეგიონი მოიცავს გაცილებით მრავალფეროვან ჰაბიტატებს, ვიდრე არეალის კლასიკურად გაგებული (პოლიტიკური) განსაზღვრება. ეკორეგიონის ზომა დაახლოებით 580,000 კვადრატული კილომეტრია და მოიცავს შემდეგ ჰაბიტატებს: სტეპებს, მთისწინებს, ნახევარ-უდაბნოებს, ფართოფოთლოვან და შერეულ ტყეებს, ე.წ. „მუქ-წიწვოვან ტყეებს” (dark-coniferous forests; ფოტო 2), სუბალპურ და ალპურ მდელოებს, ჭარბტენიან დაბლობებსა და მაღლობებს (wetland) და სხვა.

კავკასიის მცენარეულობა საკმაოდ მრავალფეროვანია, რაც გამოწვეულია რელიეფისა და კლიმატის მრავალნაირობითა და ორგანიზმების კონკრეტული ევოლუციური ისტორიით. მაგალითად, ლიხის ქედის გაჩენის შემდეგ, დასავლეთი და აღმოსავლეთი ერთმანეთისგან კლიმატურად იზოლირდა, რაც ორგანიზმების ევოლუციაზე აისახა. ეკორეგიონში წლიური ნალექიანობა 200 მმ-დან (აღმოსავლეთ კავკასია) 4,000 მმ-მდე (სამხრეთ-დასავლეთ კავკასია) მერყეობს3. კლიმატი კი ცოცხალი ორგანიზმების განსახლებასა და ევოლუციაზე უდიდეს გავლენას ახდენს.

ფოტო 1. კავკასიის ეკორეგიონის საზღვრები და მასში მოქცეული დაცული ტერიტორიები43.

ბიომრავალფეროვნება

კავკასიის ეკორეგიონი წარმოადგენს გლობალური მნიშვნელობის ბიომრავალფეროვნების ერთ-ერთ ცხელ წერტილს,4,5,6. აღნიშნული კონცეფცია, გასული საუკუნის ბოლოს, კონსერვაციულმა ბიოლოგებმა გაგვაცნეს, რათა დედამიწის მნიშვნელოვანი ადგილების კლასიფიკაცია და შემდგომი დაცვა გამარტივებულიყო. რეგიონი ბიომრავალფეროვნების ცხელ წერტილად ითვლება, თუ ის აკმაყოფილებს შემდეგ მოთხოვნებს: 1. არეალი მოიცავს მინიმუმ 1500 ენდემურ მცენარეს (მინიმუმ მსოფლიოს მცენარეთა 0.5%); 2. რეგიონს უკვე დაკარგული აქვს ბუნებრივი მცენარეული საფარის 70% ან მეტი. კავკასიის ეკორეგიონის მსგავსად, ამ კონცეფციის ქვეშ ერთიანდებიან ისეთი ემბლემატური არეალები, როგორებიცაა, მაგალითად, ახალი ზელანდია, ახალი კალედონია, კარიბის კუნძულები, ხმელთაშუაზღვისპირეთის აუზი და სხვა7,8.

კავკასიის დაახლოებით ერთი მეხუთედი ტყით არის დაფარული და მიჩნეულია, რომ თავდაპირველი (ბუნებრივი) მცენარეულობის დაახლოებით 12% ხელუხლებელია (pristine)8. აქ გვხვდება დაახლოებით 6,500 მცენარის სახეობა, რომელთაგანაც 1,600 მხოლოდ აკავკასიის რეგიონში გვხვდება ანუ ენდემურია. ენდემური სახეობების ერთი მესამედი კი კავკასიური წარმოშობისაა. კონკრეტულად, მცენარეების 17 ოჯახის (genus/genera) ევოლუციური ფესვები სწორედ კავკასიიდან იწყება. რეგიონში ასევე გვხვდება ვიწრო-ლოკალური გავრცელების ენდემური სახეობები, რომლებიც მხოლოდ კონკრეტულ ადგილებში გვხვდება. მაგალითად, ლაგოდეხის ნაკრძალი სწორედ ასეთი სახეობებითაა გამორჩეული. ასევე, 17 ენდემური ოჯახიდან 9 მხოლოდ მაღალ მთებში გვხვდება. გარდა მცენარეულობისა, კავკასია ცხოველების და მათ შორის ხერხემლიანების გავრცელებითაც გამორჩეულია. Caucasus Nature Fund-ის მიხედვით პრიორიტეტული სახეობებია მურა დათვი, კავკასიური ლეოპარდი, დასავლეთკავკასიური და აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვი, ევროპული ბიზონი, ქურციკი და სხვა9. დეტალურად ინფორმაცია სახეობების შესახებ იხილეთ ცხრილი 1.

ფოტო 2. წიწვოვანი ტყეები სოჭი და კავკასიური ნაძვი. ლებარდე, სამეგრელო, 2019 წელი. ავტორის ფოტო.

ცხრილი 1. ბიომრავალფეროვნება რიცხვებში10.

ტაქსონომური ჯგუფი სახეობა ენდემური სახეობა ენდემიზმის პროცენტულობა
მცენარეები 6,400 1,600 25.0
ცხოველები 131 18 13.7
ფრინველები 378 1 0.3
რეპტილიები 86 20 23.3
ამფიბიები 17 3 17.6
მტკნარი წყლის თევზები 127 12 9.4

გამყინვარების თავშესაფარი

ბიომრაველფროვნების გარდა კავკასიის ეკორეგიონს კიდევ ორი რამ გამოარჩევს დედამიწის სხვა ადგილებისაგან, კერძოდ, კოლხეთის დაბლობი და ირანის (ჰირკანის) ტყეები აღმოსავლეთით10. ამ ადგილებში გადარჩნენ ორგანიზმები ბოლო გამყინვარების დროს და სწორედ ამ ადგილებიდან გავრცელდნენ დათბობის პარალელურად მოსაზღვრე ადგილებში.

პლანეტაზე მცენარეთა და ცხოველთა განსახლება გეოლოგიური დროის განმავლობაში იცვლებოდა, რასაც იწვევდა შესაბამისი გეოლოგიური (ფილების მოძრაობა და ხმელეთის ხიდების გაქრობა), კოსმოსური (მეტეორისა და დინოზავრების შემთხვევა), კლიმატური (აცივება-დათბობის მონაცვლეობა) და სხვა პროცესები. შესაბამისად, ცხოველები და მცენარეები მიგრაციების (თაობების მონაცვლეობით) საშუალებით გადაურჩებოდნენ კლიმატურ თუ სხვა ცვლილებებს. ერთ-ერთი ასეთი კლიმატური ცვლილება ბოლო გამყინვარების პერიოდითაა ცნობილი. აღნიშნული პერიოდი მოიცავს 115,000 წლიდან 11,700 წლამდე დღევანდელი წლებიდან. ბოლო გამყინვარების პერიოდი (LGP) კი თავად არის მეოთხეული გამყინვარების ციკლების (გამყინვარება-დათბობა) ნაწილი, რომელიც დაიწყო 2.58 მილიონი წლის წინ და დამთავრდა ბოლო გამყინვარების დროს ჰოლოცენის ეპოქის (Holocene, ~ 11,700 დღევანდელობიდან) დაწყებით12,13. დაახლოებით 22,000 წლის წინ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ყველაზე მეტად ციოდა. ამ დროის შემდეგ თანდათანობით დათბობის და პარალელურად ადამიანთა განსახლებისა და საზოგადოებების ჩამოყალიბებასთან ერთად მცენარეულმა საფარმა მიიღო დღევანდელი სახე. ამ პერიოდს ბოლო გამყინვარების მაქსიმუმი ანუ LGM ეწოდება14. LGM_ის დროს ევროპის დიდი ნაწილი დაფარული იყო არქტიკული ყინულის მასებით და შესაბამისად, ცოცხალი ორგანიზმები გადარჩნენ იქ, სადაც კლიმატური პირობები მეტ-ნაკლებად სტაბილური და ხელსაყრელი იყო. ასეთი ადგილები ევროპაში იყო ევროპის სამი ნახევარკუნძული: იბერიის, აპენინისა და ბალკანეთის. გარდა ამ ადგილებისა, ალპების გარკვეული რეგიონებიც შეიძლება ჩაითვალოს ცოცხალი ორგანიზმების თავშესაფრებად (Refugum, Climate Change Refugium, Glacial Refugium)15,16. აღნიშნული დასკვნები მიღებულია მრავალწლიანი კვლევების საფუძველზე. კონკრეტულად, ყვავილის მტვრის ნამარხების, მაკრონამარხების (ხის ნარჩენები, ნახშირი) ანალიზით და უკვე, წინა საუკუნის ბოლო წლებიდან მოყოლებული მოლეკულური მარკერების გამოყენებით17,18,19,20,21. სამეცნიერო ლიტერატურაში ასევე თავშესაფრებად აღიარებულია კავკასიის ეკორეგიონის ჩვენ მიერ უკვე ნახსენები კოლხეთისა და ჰირკანის რეგიონები22,23,24 (ფოტო 3).

ფოტო 3. ტყის კომპლექსების საზღვრები რომლებიც კავკასიის ეკორეგიონში შედის40. 1. კოლხეთის თავშესაფარი (კოლეხეთის თავშესაფრის საზღვრები ასევე გრძელდება ჩრდილოეთით და მოიცავს აფხაზეთისა ტყეებს); 2. ჰირკანის თავშესაფარი

რა მნიშვნელობა აქვს აღნიშნულ თავშესაფრებს ლოკალურ და გლობალურ კონტექსტში? სანამ აღნიშნულ საკითხზე გადავიდოდეთ, მოდით მოკლედ გავიხსენოთ ბიოლოგიიდან სხვადასხვა ცნებების განმარტება. მაგალითისთვის ავიღოთ წაბლის ხე. მისი ლათინური სახელი და გვარია Castanea sativa. წაბლის ხე ანუ სახეობა ბუნებრივად გვხვდება როგორც კავკასიაში, ისე თურქეთსა და ევროპაში. სახეობა კი ერთია (წაბლი), მაგრამ მისი სხვადასხვა პოპულაციები ანუ ინდივიდების ერთობლიობა, რომლებიც გეოლოგიური დროის განმავლობაში გარკვეულ ადგილას ცხოვრობენ, ერთმანეთისაგან განსხვავდება. ეს ყოველთვის ასე არაა, მაგრამ, მაგალითად, ლოგიკურია ვივარაუდოთ რომ სამეგრელოს წაბლის პოპულაციები განსხვავდებიან იტალიის წაბლის პოპულაციებისაგან, რადგან ისინი დიდი ხანია იზოლირებულები არიან ერთმანეთისგან და, შესაბამისად, მათზე სხვადასხვა ფაქტორები მოქმედებდნენ (კლიმატი, პარაზიტები, ანთროპოგენური წნეხი და სხვა). შესაბამისად, მათი ევოლუციური პოტენციალიც განსხვავებულია. ამ უკანასკნელის გაზომვა კი სხვადასხვა მეთოდების გამოყენებითაა შესაძლებელი25,27. ერთ-ერთი ასეთია ნეიტრალური გენეტიკური მარკერები, რომლებიც გენეტიკურ მრავალფეროვნებას ზომავენ25,26.

თავშესაფრის ადგილებიდან, როდესაც კლიმატი თანდათან თბებოდა და ორგანიზმებისთვის ხელსაყრელი პირობები ჩნდებოდა, ორგანიზმები მიგრირებდნენ და ახალ ადგილებს ითვისებდნენ. შესაბამისად, იქ სადაც სახეობები გადარჩნენ მოსალოდნელია მეტი (გენეტიკური) მრავალფეროვნება (ნახაზი 1). როგორც აღვნიშნეთ, გენეტიკური მრავალფეროვნების გაზომვა გენეტიკური მარკერების გამოყენებითაა შესაძლებელი27. გამყინვარების დროს პოპულაციების თავშესაფრებში ლოკალიზაციამ და დათბობასთან ერთად შემდგომმა მიგრაციის ტაღებმა (იზოლაცია, მეორეული შეხვედრები; იხ. ნახაზი 1) კვალი დატოვეს ორგანიზმების გენომებში. მოლეკულური ბიოლოგიის მეთოდების გამოყენებით მეცნიერებს უნარი შესწევთ ზუსტად იპოვონ ის პოპულაციები, რომლებიც მეტად (გენეტიკური) მრავალფეროვნებით გამოირჩევიან. გენეტიკური მრავალეფროვნება გულისხმობს პოპულაციების პოტენციალს მომავალში გაუწიონ წინააღმდეგობა, მაგალითად, კლიმატიც ცვლილებას და, შესაბამისად, გადარჩნენ. მოკლედ და მარტივად რომ შევაჯამოთ, იქ, სადაც მეტი გენეტიკური მრავალფეროვნებაა, შანსიც მეტია, რომ პოტენციურად სასარგებლო მუტაციები უკვე არსებობს. ეს უკანასკნელი კი ადაპტაციისა და პოპულაციების გადარჩენის საწინდარია. მაგალითად, 2017 წლის სტატიაში ავტორებმა შეისწავლეს წაბლის ხის პოპულაციები მისი გავრცელების თითქმის მთლიან არეალში (ევროპა. თურქეთი, კავკასია). ისინი პირდაპირ მიუთითებენ საქართველოს წაბლის პოპულაციების კონსერვაციულ მნიშვნელობაზე27. ასევე, 2019 წლის სხვა სტატიაში ყვავილის მტვრის ნამარხების ანალიზზე დაყრდნობით, მეცნიერები წაბლის ხის ერთ-ერთ ძირითად თავშესაფრად კავკასიას ასახელებენ24. რომ შევაჯამოთ, თავშესაფრებისა და „შეხვედრის-ადგილების” დადგენას გადამწყვეტი როლი აქვს სახეობების ეფექტურ კონსერვაციაში. ზუსტად თუ არ ვიცით რომელი პოპულაციებია ყველაზე მეტად დასაცავი, გაღებული ძალისხმევები მომავალში შესაძლოა ფუჭი აღმოჩნდეს.

სამეცნიერო ლიტერატურაში დაგროვილ მასალაზე დაყრდნობით სწორედ კოლხეთის დაბლობი (მასში მოიაზრება სამხრეთით თურქეთის შავიზღვისპირეთის მთებიც, ფოტო 3.) და ჰირკანის ტყეები ითვლება ბოლო გამყინვარების თავშესაფრებად. უფრო მეტიც, გაცილებით გვიანდელი ელემენტებიცაა შემორჩენილი ამ ადგილებში. სწორედ, ამ სახეობებს ეწოდება ე.წ. მესამეულის რელიქტები (Tertiary relict)11. აღნიშნული მესამეული ეპოქა ბოლო გამყინვარებამდე გაცილებით ადრე დაიწყო (66 მლნ. წელი – 2.6 მლნ. წელი). რელიქტური სახეობებია კოლხეთის ტყეებიდან – იმერეთის და პონტური მუხა, მედვედევისა და მეგრული არყი, ლაფანი, ძელქვა, ბაძგი და ირანის ტყეებიდან – ლენქორანული ხერკინა და სხვა. შესაბამისად, ეს და სხვა სახეობები მილიონობით წლებია ამ არეალებში ცხოვრობენ და მათი ეკოლოგიური, კულტურული თუ ეკონომიკური მნიშვნელობა შეუფასებელია. თანამედროვე მეთოდებზე დაფუძნებული ბიოგეოგრაფიული თუ ფილოგეოგრაფიული კვლევები ხეების შესახებ კავკასიის რეგიონისათვის ნაკლებია. კვლევები თუ არსებობს27, მეტწილად, კავკასიური პოპულაციების რაოდენობრივი მონაწილეობა მცირეა ევროპის რეგიონებთან შედარებით, რაც სრული სურათის დანახვას უშლის ხელს.

ნახაზი 1. ჰიპოთეტური ორი თავშესაფრიდან ცოცხალი ორგანიზმების განსახლების შემდეგ რამდენიმე სცენარი შეიძლება განვითარდეს. 1) თავშესაფარი I-დან ორგანიზმები თანდათან შორდებიან ადგილს და ახალ არეალებს ითვისებენ. ამ პროცესში იკარგება გენეტიკური მრავალფეროვმნება. ამ პრინციპს პოპულაციის გენეტიკაში დამფუძნებლის პრინციპი და ბოთლისყელის ეფექტი ეწოდება. 2) პოპულაციები გარემოს ვერ ერგებიან ან რაიმე სხვა პროცესის გამო გადაშენდებიან. 3) სხვადასხვა თავშესაფრიდან განსახლებული პოპულაციები ერთმანეთს ვეღარ ხვდებიან, მაგალითად, იზოლაციის გამო და ისინი სხავდასხვა ევოლუციური ტრაექტორიით ვითარდებიან. 4) თავშესაფარი I და II-დან განსახლებული ორგანიზმები ერთმანეთს ხვდებიან და შედეგად, გენეტიკური მრავალფეროვნება მატულობს (“მეორეული შეხვედრა”).

ტყეები საქართველოს მაგალითზე

კავკასიის ეკორეგიონის დაახლოებით 17% ტყით არის დაფარული და გამოირჩევა სახეობების განსაკუთრებული მრავალფეროვნებით. საქართველოს ტერიტორია მხოლოდ 12%-ია მთლიანი ეკორეგიონის, თუმცა აქ ტყეების დიდი ნაწილია თავმოყრილი. ქვეყნის ტერიტორიის 36.7% ტყით არის დაფარული და ვიზუალური დათვალიერებითაც შეგვიძლია ვქვათ, რომ ტყეების დიდი ნაწილი (ქვეყნების გათვალისწინებით) სწორედ საქართველოზე მოდის (ფოტო 4). ამასთანავე, საქართველოს ტყეების მნიშვნელობაზე საუბრისას, გარდა ტყის საფარის რაოდენობისა, გასათვალისწინებელია კოლხეთის თავშესაფრის არსებობაც. სწორედ კოლხეთის დაბლობში გადარჩენილი ტყეებიდან უნდა გავრცელებულიყო ახლომდებარე ადგილებში LGM პერიოდის შემდეგ მცენარეულობა. საქართველოს დენდროფლორა მართლაც გამორჩეულია. აქ ვხვდებით დაახლოებით 400-მდე ხეს ან მერქნიან სახეობას (ბუჩქები, ლიანები)28. ტყის შემქნელი ძირითადი სახეობებია: აღმოსავლური წიფელი (Fagus orientalis; მთლიანი ტყის 51%), კავკასიური ფიჭვი (Abies nordmanniana; 8.5%), მუხის სახეობები (Querqus iberica and Q. spp.; 10,5%), აღმოსავლური ნაძვი (Picea orientalis; 6,3%), წაბლი (Castanea sativa; 2,1%) და სხვა ხე მცენარეები29. დეტალურად ტყის რესურსების განაწილებას რეგიონების მიხედვით და სხვა დეტალებს „საქართველოს ტყისა და მიწათსარგებლობის ატლასზე” იპოვით44, 45.

ფოტო 4. ტყის საფარი კავკასიაში (მწვანე ფერი რუკაზე). წყარო: ArcGIS landcover https://livingatlas.arcgis.com/landcover/ მსგავსი ინფორმაციებისათვის მიმართეთ: https://www.globalforestwatch.org/map ; https://viewer.esa-worldcover.org/worldcover/

საფრთხეები

კავკასიის ბუნება ძლიერაა სახეშეცვლილი ადამიანის ზემოქმედების შედეგად. გასული საუკუნის ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა რყევებმა იმოქმედა ბიომრავალფეროვნებაზეც. მაგალითად, ბრაკონიერობამ, ხეების არალეგალურმა ჭრამ, დაბინძურებამ და უკონტროლო ძოვებამ საგრძნობი კვალი დააჩნია ბუნებრივ გარემოს3. ძირითად საფრთხეებად ისევ ითვლება ხე-ტყის არალეგალური მოპოვება და ამ უკანასკნელით ვაჭრობა, გადაჭარბებული თევზაობა, ხის საწვავად გამოყენება, მდინარეებისა და ჭარბტენიანი ადგილების დაბინძურება, ინფრასტრუქტურის განვითარება. ეს ყველაფერი ჰაბიტატების დეგრადაციას იწვევს. საბოლოო ჯამში პოპულაციების რაოდენობა იკლებს და ეკოლოგიური სერვისები უარესდება, რაც საბოლოო ჯამში ბიომრავალფეროვნების დაკარგვაში გამოიხატება3.

ასევე, უნდა აღინიშნოს საქართველოს დერეგულაციური ეკონომიკური კურსის პირდაპირი უარყოფითი გავლენა გარემოზე. მაგალითისათვის, ტაბაწყურის ტბაში გაშვებული კიბორჩხალების შემთხვევა30 და ჰესების მშენებლობების საკითხიც კმარა. მართალია, ზუსტი შეფასებები არ არსებობს, მაგრამ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ისეთ ადგილებში, როგორიც რაჭა და გურიაა, დიდი ჰესების მშენებლობის შედეგად გამოწვეული მიკროკლიმატის საგრნობი შეცვლა აისახება ახლომახლო ტყეების სიცოცხლისუნარიანობაზე. ასევე ხაზი უნდა გაესვას, პირად საკუთრებაში სხვადასხვა მიზნით გადაცემული ტყეების შემთხვევებსაც. კონკრეტულად, რაჭის ტერიტორიაზე 104 ათასი ჰექტარი ტყე გადაეცა პიროვნებას სამონადირეო მეურვეობის მოსაწყობად31. სოციალური და პოლიტიკური ასპექტების გარდა, არსებობს წმინდა მეცნიერული საკითხები, რომლებიც აღნიშული გადაწყვეტილების არამართებულობაში გვაფიქრებს. არ არსებობს კვლევები ამ ტერიტორიაზე არსებული ხერხემლიანების აღწერის შესახებ; მათი რიცხოვნობისა და პოპულაციის ეფექტური ზომის (Ne32) შეფასების შესახებ. ასევე, გაურკვეველია რა ზიანი მიადგება ბუნებრივ გარემოს და ადგილობრივ საზოგადოებას აღნიშნული მეურნეობის განვითარების შემთხვევაში. რაჭის ტყეები კოლხეთის თავშესაფართან სიახლოვის გამო თავისთავად უდიდესი ფასეულობისაა35. სწორედ ამიტომაც უნდა იყოს ეს ტყეები დაცული IUCN ფარგლებში. მართალია, არსებობს რაჭაში დაცული ტერიტორიების შექმნის პირობა34,41, თუმცა, შედარებისათვის, აღნიშნული ტერიტორიის ფართობი იმ არეალის ნახევარია, რომელიც ფიზიკურ პირს გადაეცა პირად საკუთრებაში.

ადამიანის მიერ მიყენებული ზარალის გარდა, კავკასიის ტყეების სიცოცხლისუნარიანობას ინვაზიური პარაზიტებიც უქმნის საფრთხეს. მაგალითად, 2012 წელს სოჭში იტალიიდან შემოიტანეს ბზის ნერგები 2014 წლის ზამთრის ოლიმპიადისათვის. ნერგებს თან შემოჰყვა ბზის ალურა (Cydalima perspectalis), პარაზიტი მწერი, რომელიც გავრცელდა ბუნებაში და ფაქტიურად, მთლიანად გაანადგურა წითელ ნუსხაში შემავალი33 კოლხური რელიქტური ბზა (Buxus colchica)42. მეცნიერები მდგომარებოას კატასტროფულად აფასებენ28.36. მინახავს გადამხმარი მთის მასივები მკვდარი ბზის ნარჩენებით სამეგრელოში (ლებარდეს მთები). ბზას წლები სჭირდება, რომ გაიზარდოს. კოლხური ბზის მისი და სახეობისაგან (sister species; ჩვეულებრივი და ჰირკანული ბზა) იზოლაციასაც თუ გავითვალისწინებთ, აუტანელია იმის გააზრება, თუ როგორი შეუსწავლელი ევოლუციური პოტენციალი და ისტორია დაიკარგა რამდენიმე წლის განმავლობაში. ერთადერთი რამ, რაც შეიძლება სწრაფად გაკეთებულიყო, ველური პოპულაციების (მოგროვებული ბზის გავრცელების მთლიან არეალში) ex situ ანუ ბუნებრივ ჰაბიტატს გარეთ კონსერვაციაა. აღნიშნული პრაქტიკა კი მოიცავს, მცენარეების ვეგეტაციური ნაწილების შენახვას სამომავლოდ გამრავლებისათვის.

კლიმატის და ზოგადად, გარემოს ცვლილების პარალელურად ინვაზიური სახეობებისაგან უფრო მეტ ზიანს უნდა ველოდეთ. ინვაზიური ორგანიზმების გარდა, ადგილობრივი პათოგენებიც აგრესიულები ხდებიან კლიმატის ცვლილების ფონზე და ახალ არეალებშიც ვრცელდებიან. ბოლო წლებში თბილისის მასშტაბით სოკოვანი დაავადებისაგან მასიურად გამხმარი ფიჭვის ხეებიც ალბათ, ერთ-ერთი მაგალითია. რა მასშტაბს მიაღწევს აღნიშნული კატასტროფა და გავრცელდება თუ არა დაავადება ველურ ბუნებაში ჯერჯერობით უცნობია.

კავკასიის ტყეების შემადგენელ კიდევ ერთ-ერთ ხეს ემუქრება საფრთხე. ეს სახეობა ზემოთ მოხსენიებული ეკონომიკურად, ეკოლოგიურად და კულტურულად გამორჩეული წაბლის ხეა. წაბლის ხის ბუნებრივი პოპულაციები ადამიანის მიერ, ალბათ, ყველაზე მეტადაა სახეშეცვლილი მერქნისა და საკვები პროდუქტების გამოყენების გამო. წაბლის ხე უხსოვარი დროიდან გამოიყენებოდა ადამიანის მიერ და დღეს მისი მრავალი კულტივარიც არსებობს. ზემოთ ვილაპარაკეთ იმ ფაქტზე, რომ წაბლის ბუნებრივი პოპულაციები კოლხეთის თავშესაფარში უნდა გადარჩენილიყვნენ. ამაზე მიუთითებს სხვადასხვა სამეცნიერო კვლევები24,27. მიუხედავად უდიდესი მნიშვნელობისა, რეგიონში წაბლის პოპულაციები ჯეროვნად არ არის გამოკვლეული და მათი ევოლუციური პოტენციალიც არაა ცნობილი. მდგომარეობას ართულებს ძლიერ აგრესიული სოკოვანი დაავადება წაბლის კიბო (chestnut blight გამოწველი Cryphonectria parasitica-ს მიერ). აღნიშნული პარაზიტი ანადგურებს ხის გამტარ ქსოვილებს შეჭრის ადგილას და ხე თანდათანობით ხმება. წაბლის კიბო თითქმის ყველგან არის გავრცელებული დასავლეთ საქართველოში და პირადი დაკვირვებით შემიძლია ვთქვა, რომ პოპულაციები ძლიერ არის დაზიანებული. არსებობს რამდენიმე აღწერილობითი სახის კვლევები, რომლებიც კონკრეტულ რეგიონებში ამ დაავადების საკმაოდ გარცელებაზე მიუთითებენ37,38. 2018 წელს CENN-სა და “საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს” ძალისხმევითა და Austrian Developmen Cooperation-ის დაფინანსებით მომზადდა შეფასების დოკუმენტი საფრთხეების შესახებ, რომლებიც წაბლის ხეს ემუქრება39. მოწვეული უცხოელი მეცნიერები მიუთითებენ არაეფექტურ და საზიანო სატყეო პრაქტიკებზე და ასევე გასცემენ რეკომენდაციებს თუ როგორც უნდა მოხდეს წაბლის კიბოს გავრცელების შეჩერება და პრევენცია იქ, სადაც ჯერ არ გავრცელებულა. ასევე, პირადი მიმოწერით ჩემთვის ცნობილი გახდა, რომ გარემოს დაცვის სამინისტრო ახორციელებს სხვადასხვა სახის ღონისძიებებს. რამდენად ეფექტური იქნება ძალისხმევები, ალბათ, მხოლოდ დრო გვიჩვენებს.

მომავალი

2019 წლიდან მოყოლებული პოლონეთის მეცნიერთა ჯგუფი იკვლევს კავკასიის ტყეების ექვსი ხის სახეობის ევოლუციურ ისტორიას. პროექტი (UMO-2017/26/E/NZ8/01049; პოლონეთის მეცნიერებათა აკადემია), რომელიც მიმდინარეობს პოლონეთის დენდროლოგიურ ინსტიტუტში (ქალაქი კურნიკი) მოიცავს ექვსი ხის სახეობის გენეტიკურ ანალიზსს. ეს ხეებია: წაბლი, მურყანი, წიფელი და წიწვოვნებიდან სოჭი, ფიჭვი და ნაძვი. ჩემი სადოქტოროს ფარგლებში ვმუშაობ წაბლის ხის ლანდშაფტური გენეტიკისა და ევოლუციური ისტორიის შესწავლაზე. დაგროვებული მონაცემების საფუძველზე შესაძლებელი გახდება წაბლის იმ პოპულაციების შემოთავაზება, რომლებსაც მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს საფრთხეებისა და კონსერვაციული მნიშვნელობის გათვალისწინებით. მართალია, კვლევებში გამოყენებული ნეიტრალური გენეტიკური მარკერები არ იძლევა ევოლუციური ისტორიისა და ადაპტაციური პოტენციალის სრულად დანახვის საშუალებას25,26, , მაგრამ მათი საშუალებით შესაძლებელი გახდება სახეობების ლანდშაფტური გენეტიკისა და გენეტიკური სტრუქტურის გაგება. აღნიშნული კი საფუძვლად შეიძლება დაედოს “ევროპის ტყის გენეტიკური რესურსების პროგრამის” (EUFORGEN) ფარგლებში წაბლის პოპულაციების დაცვას. აღნიშნული ორგანიზაციის წევრი ქვეყანა 1994-1999 წლებში ჩვენც ვიყავით, თუმცა, გაურკვეველი მიზეზის გამო აღარ ვართ.

გენეტიკური მრავალფეროვნება უზრუნველყოფს ტყეების სიცოცხლისუნარიანობასა და ადაპტაციას ცვლადი გარემოს მიმართ. მიუხედავად გენეტიკური რესურსების ფუნდამენტური მნიშვნელობისა, ეს უკანასკნელი უკონტროლო გამოყენებისა და კლიმატის ცვლილების გამო საფრთხის ქვეშ არის. ხშირად, გენეტიკური რესურსები სახეობების კონსერვაციიდანაც კია გამოტოვებული. თავად ტყის გენეტიკური რესურსები უზრუნველყოფენ ტყეების გრძელვადიან სიცოცხლისუნარიანობას. ამ უკანასკნელზე კი დამოკიდებულია ყველა ის ეკონომიკური, მეცნიერული, სოციალური თუ ეკოლოგიური სარგებელი, რომლებსაც პირდაპირ თუ არაპირდაპირ ტყეებისაგან ვიღებთ48. ევროპის ტყის გენეტიკური რესურსების პროგრამის ფარგლებში მონაწილე ქვეყნები სხვა ვალდებულებებთან ერთად, “კონსერვაციის გენეტიკური ერთეულის” (genetic conservation units, GCU) განვითარების სტრატეგიასაც გულისხმობს. კერძოდ, ევოლუციური პოტენციალის მქონე პოპულაციების დაცვა სავალდებულო და აუცილებელი ხდება შესაბამისი მოთხოვნების გათვალისწინებით50. მაგალითისათვის, წაბლის ხის ათამდე GCU (რეგიონული მნიშვნელობის) და Core network (გლობალური მნიშვნელობის) პოპულაციებია დაცული თურქეთის მასშტაბით51. აღნიშნული პოპულაციები კი სწორედ კოლხეთის დაბლობიდან უნდა გავრცელებულიყვნენ გამყინვარების შემდგომ პერიოდებში.

ტყეების აქტიური მართვა აუცილებელია ტყის რესურსების მდგრადი გამოყენებისათვის. აქტიური მართვის შემთხვევაში ტყეებს ზიანი არ ადგებათ და გენეტიკური რესურსების შენარჩუნება და გაუმჯობესებაც კი ხდება. მაგალითისათვის, აღნიშნული მიდგომა გულისხმობს ტყის მასშტაბით როტაციულ ჭრასა და მუდმივ განახლებას. ამით საზოგადოება სოლიდურ ეკონომიკურ სარგებელსაც მიიღებს48,49. რა თქმა უნდა, აღნიშნული სისტემა გრძელვადიან პერსპექტივაშია ეკონომიკურად მომგებიანი, რასაც შესაბამისი პოლიტიკური ნება და გადაწყვეტილებები სჭირდება. აგრეთვე ხაზი უნდა გაესვას ეკონომიკურად და ეკოლოგიურად ფასეული ხეების მომავალში გენეტიკური “გაჯანსაღების” შესაძლებლობასაც. კერძოდ, “Genetic rescue” ან “assited gene flow” პრაქტიკების გამოყენებისას პოპულაციები, რომლებიც გადაშენების საფრთხის ქვეშ არიან, ინდივიდებს მიიღებენ იმ პოპულაციებისაგან, რომლებსაც ბუნებრივად მეტი გენეტიკური მრავალფეროვნება და შეასაბამისად ევოლუციური პოტენციალი გააჩნიათ. ამ გზით კი სასარგებლო გენები გავრცელდებიან სამიზნე პოპულაციაში. კავკასია კი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შეიძლება სხვადასხვა ხეებისათვის გენების “საცავი” აღმოჩნდეს.

თანამედროვე სამეცნიერო მეთოდებზე დამყარებული კვლევები და ადგილზე (საქართველოში) ცოდნის წარმოება და პრაქტიკაში დანერგვა სიცოცხლისუნარიანი ტყეების, ჯანსაღი გარემოსა და სტაბილური საზოგადოების განვითარების აუცილებელი პირობა. ასევე, აუცილებელია დაცული ტერიტორიების ეფექტური მართვა და მონიტორინგი, ახალი დაცული ტერიტორიების შექმნა და მათ შორის ეკო-დერეფნების მოწყობა პოპულაციების კონტაქტის და შესაბამისად, გენების მიმოცვლის გაადვილებისათვის.

ბერიკა ბერიძე

Institute of Dendrology PAS

Adam Mickiewicz University in Poznań

https://about.me/berikaberidze

ლიტერატურა

  1. Tarkhnishvili, D., 2014. Historical biogeography of the Caucasus (No. A). NOVA science publishers.
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Ecoregion?oldformat=true
  3. Ecosystem Profile CAUCASUS, BIODIVERSITY HOTSPOT. The Critical Ecosystem Partnership Fund (CEPF) https://www.cepf.net/sites/default/files/final.caucasus.ep_.pdf
  4. Myers, N., Mittermeier, R.A., Mittermeier, C.G., Da Fonseca, G.A. and Kent, J., 2000. Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature, 403(6772), pp.853-858.
  5. Norman, M., 2003. Biodiversity hotspots revisited. BioScience, 53(10), pp.916-917.
  6. Mittermeier, R.A., Turner, W.R., Larsen, F.W., Brooks, T.M. and Gascon, C., 2011. Global biodiversity conservation: the critical role of hotspots. In Biodiversity hotspots (pp. 3-22). Springer, Berlin, Heidelberg.
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Biodiversity_hotspot?oldformat=true
  8. https://www.cepf.net/our-work/biodiversity-hotspots/hotspots-defined
  9. https://www.caucasus-naturefund.org/ecoregion/
  10. https://ggbc.eu/biodiversity/
  11. Nakhutsrishvili, G., Zazanashvili, N., Batsatsashvili, K. and Montalvo, C.S., 2015. Colchic and Hyrcanian forests of the Caucasus: similarities, differences and conservation status. Flora Mediterranea, 25(Special Issue), pp.185-192.
  12. https://en.wikipedia.org/wiki/Last_Glacial_Period?oldformat=true
  13. https://en.wikipedia.org/wiki/Holocene?oldformat=true
  14. https://en.wikipedia.org/wiki/Last_Glacial_Maximum?oldformat=true
  15. Huntley, B. and Birks, H.J.B., 1983. Atlas of past and present pollen maps for Europe, 0-13,000 years ago. Cambridge University Press.
  16. Svenning, J.C., Normand, S. and Kageyama, M., 2008. Glacial refugia of temperate trees in Europe: insights from species distribution modelling. Journal of Ecology, 96(6), pp.1117-1127.
  17. Binney, H.A., Willis, K.J., Edwards, M.E., Bhagwat, S.A., Anderson, P.M., Andreev, A.A., Blaauw, M., Damblon, F., Haesaerts, P., Kienast, F. and Kremenetski, K.V., 2009. The distribution of late-Quaternary woody taxa in northern Eurasia: evidence from a new macrofossil database. Quaternary Science Reviews, 28(23-24), pp.2445-2464.
  18. Hewitt, G.M., 2004. Genetic consequences of climatic oscillations in the Quaternary. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 359(1442), pp.183-195.
  19. Lascoux, M., Palmé, A.E., Cheddadi, R. and Latta, R.G., 2004. Impact of Ice Ages on the genetic structure of trees and shrubs. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 359(1442), pp.197-207.
  20. Hewitt, G.M., 1999. Post-glacial re-colonization of European biota. Biological journal of the Linnean Society, 68(1-2), pp.87-112.
  21. Hewitt, G., 2000. The genetic legacy of the Quaternary ice ages. Nature, 405(6789), pp.907-913.
  22. Tarkhnishvili, D., Gavashelishvili, A. and Mumladze, L., 2012. Palaeoclimatic models help to understand current distribution of Caucasian forest species. Biological Journal of the Linnean Society, 105(1), pp.231-248.
  23. Connor, S.E. and Kvavadze, E.V., 2009. Modelling late Quaternary changes in plant distribution, vegetation and climate using pollen data from Georgia, Caucasus. Journal of Biogeography, 36(3), pp.529-545.
  24. Krebs, P., Pezzatti, G.B., Beffa, G., Tinner, W. and Conedera, M., 2019. Revising the sweet chestnut (Castanea sativa Mill.) refugia history of the last glacial period with extended pollen and macrofossil evidence. Quaternary Science Reviews, 206, pp.111-128.
  25. Holderegger, R., Kamm, U. and Gugerli, F., 2006. Adaptive vs. neutral genetic diversity: implications for landscape genetics. Landscape Ecology, 21(6), pp.797-807.
  26. Kirk, H. and Freeland, J.R., 2011. Applications and implications of neutral versus non-neutral markers in molecular ecology. International journal of molecular sciences, 12(6), pp.3966-3988.
  27. Mattioni, C., Martin, M.A., Chiocchini, F., Cherubini, M., Gaudet, M., Pollegioni, P., Velichkov, I., Jarman, R., Chambers, F.M., Paule, L. and Damian, V.L., 2017. Landscape genetics structure of European sweet chestnut (Castanea sativa Mill): indications for conservation priorities. Tree Genetics & Genomes, 13(2), pp.1-14.
  28. Patarkalashvili, T., 2017. Forest biodiversity of Georgia and endangered plant species. Annals of Agrarian Science, 15(3), pp.349-351.
  29. Nakhutsrishvili, G., 2012. The vegetation of Georgia (South Caucasus). Springer Science & Business Media.
  30. https://www.radiotavisupleba.ge/a/borjomi/25047497.html
  31. https://mtisambebi.ge/news/item/1525?fbclid=IwAR2Sq-S1kqcvIIGiwsMFZwRNm4Tvms1a4usrvjuWRcLC5AgziPmdbUGJWe8
  32. https://en.wikipedia.org/wiki/Effective_population_size?oldformat=true
  33. https://www.matsne.gov.ge/ka/document/view/2256983?publication=0&scroll=0
  34. https://apa.gov.ge/ge/media/News/rachashi-axali-daculi-teritoria-daarsdeba.page
  35. https://mtisambebi.ge/news/ecology/item/1147-rachas-besebis-kaskadi-ki-ara,-didi-erovnuli-parki-esachiroeba-wwf-is-kavkasiis-opisi
  36. Matsiakh, I., Kramarets, V. and Mamadashvili, G., 2018. Box tree moth Cydalima perspectalis as a threat to the native populations of Buxus colchica in Republic of Georgia. Journal of the Entomological Research Society, 20(2), pp.29-42.
  37. Dumbadze, G., Gokturk, T., Vasadze, R., Lomtatidze, N. and Chakhvadze, K., 2018. Intensity of chestnut drying and natural restoration of forest in Keda Municipality (Ajara, Georgia). International Journal of Ecosystems and Ecology Science (IJEES), 8(2), pp.347-352.
  38. Beridze, B. and Dering, M., 2021. Problems and threats to the Caucasus forest ecosystems on the example of Castanea sativa. Kosmos, 70(1), pp.19-26.
  39. Cech L. T., Hoch G., 2018. The assessment of edible chestnut forest stands in West Georgia and recommendations for their restoration. http://environment.cenn.org/app/uploads/2018/08/CENN_Chestnut_Recomendations_180808_ENG.pdf
  40. Olson, D.M., Dinerstein, E., Wikramanayake, E.D., Burgess, N.D., Powell, G.V., Underwood, E.C., D’amico, J.A., Itoua, I., Strand, H.E., Morrison, J.C. and Loucks, C.J., 2001. Terrestrial Ecoregions of the World: A New Map of Life on EarthA new global map of terrestrial ecoregions provides an innovative tool for conserving biodiversity. BioScience, 51(11), pp.933-938.
  41. https://mtisambebi.ge/news/ecology/item/381-onshi-erovnuli-parki,-xolo-ambrolaurshi-agkvetili-sheiqmneba
  42. https://nationalgeographic.ge/story/gadavarchinot-bza/
  43. UNEP-WCMC and IUCN (2022), Protected Planet: The World Database on Protected Areas (WDPA) and World Database on Other Effective Area-based Conservation Measures (WD-OECM) [Online], September 2022, Cambridge, UK: UNEP-WCMC and IUCN. Available at: www.protectedplanet.net.
  44. https://atlas.mepa.gov.ge/dashboard?l=ka
  45. https://atlas.mepa.gov.ge/maps/ForestCategoriesMap?l=ka
  46. Wingnuts (Pterocarya) & walnut family. Relict trees: linking the past, present and future. https://www.researchgate.net/publication/327982377_Wingnuts_Pterocarya_walnut_family_Relict_trees_linking_the_past_present_and_future
  47. https://www.euforgen.org/member-countries/georgia/
  48. https://www.euforgen.org/forest-genetic-resources/why-do-they-matter/
  49. https://www.euforgen.org/forest-genetic-resources/use/
  50. https://www.euforgen.org/publications/publication/pan-european-strategy-for-genetic-conservation-of-forest-trees-and-establishment-of-a-core-network-o/
  51. https://www.euforgen.org/species/castanea-sativa/

გაზიარება