გამოქვეყნებულია: 2023 წლის 12 დეკემბერს, 16:04

ცოდნის კოლონიურობა და მისი ალტერნატივები:

ალტერნატიული მოდერნულობა სპინოზასთან?

ავტორი: ანა ბერია

როგორ გვესმის ცოდნა? რას ნიშნავს ცოდნა ჩვენთვის დღეს? როდესაც ცოდნაზე ვლაპარაკობთ, თუ დავფიქრდებით, ამაში ყოველთვის იგულისხმება ცოდნა რაღაცის შესახებ – ცოდნა რაღაც გარე ობიექტის შესახებ – ესე იგი ინფორმაცია ჩვენგან დამოუკიდებლად, ფიქსირებულად, ობიექტ(ურ)ად არსებული საგნის შესახებ. ცოდნა, ამ განმარტებით, არის ის, რაც ხდება თეორიაში, გონებაში, აზრში, და წარმოადგენს რაღაც საგანს ან საგნობრივს ჩვენ გარეთ – იმას, რაც ცოდნის სუბიექტის მეორე მხარეს დგას, მათ შორის – ბუნებას. ცოდნის ამ გაგების მიხედვით, ბუნება ადამიანისგან განყენებული და მის გარეთ მდგომი ობიექტი, საგანი ხდება, რომლის შესახებაც ადამიანი ცოდნას აგროვებს. მაგრამ ცოდნის ეს გაგება და მისი ასე განსაზღვრა გადაჯაჭვულია კონკრეტულ ისტორიულ ეპოქასთან, კონკრეტულ ფილოსოფიურ და კონცეპტუალურ მონაკვეთთან და ცვლილებებთან, და მინდა სწორედ ამას შევეხო ამ სტატიაში. ვეცდები ხაზი გავუსვა იმას, თუ რატომ არის ცოდნის ასეთი განაზრება დასავლური მოდერნული კონცეფცია? როგორ არის ის გადაჯაჭვული კოლონიურობასთან და კოლონიურ წარსულთან? რას ნიშნავს მოდერნულობის იდეა აქ და რას გულისხმობს ის ისტორიულად და კონცეპტუალურად? და ბოლოს – როგორ შეიძლება ვიფიქროთ სხვანაირ ცოდნაზე, ან – სხვანაირად ვიფიქროთ ცოდნაზე, მათ შორის, მაგალითად, ისეთ ალტერნატიულ მოდერნულ ავტორებთან დაბრუნებით, როგორიც არის სპინოზა?

ამისთვის, დავიწყებ ძალიან მოკლე ისტორიული მონახაზით მოდერნულობის შესახებ, როგორც აზროვნების წესის და სამყაროსთან მიმართების ახალი მეთოდის და ახალი თეორიული და პრაქტიკული ჩარჩოს შესახებ. მოდერნულობად უხეშად აღინიშნება მე-16 საუკუნიდან მოყოლებული პერიოდი, რომელიც გულისხმობს შუა საუკუნეების პერიოდისგან გამიჯვნას, პროტესტანტულ გადატრიალებას ევროპაში, რელიგიური სქოლასტიციზმიდან სეკულარულ ჩარჩოზე გადასვლას, და შესაბამისი ახალი დროის ფილოსოფიის დაბადებას, ასე მაგალითად, დაწყებული დეკარტით. ეს პერიოდი, პირველ რიგში, რა თქმა უნდა, უდიდესი სოციალური ცვლილებების პერიოდია ევროპაში და მსოფლიოში – ამ დროს ხდება ევროპის უამრავი ‘სხვის’ აღმოჩენა: კოლუმბის მიერ ამერიკის აღმოჩენა და დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები, ანუ ევროპული კოლონიზაციის პერიოდი, კოპერნიკული სამეცნიერო რევოლუცია და მეცნიერული აღმოჩენები, ცოტა მოგვიანებით კი უკვე ინდუსტრიული და ტექნოლოგიური რევოლუციები. საბოლოო ჯამში, ეს ყველაფერი, მე-14-15 საუკუნეებში შავი ჭირის, ევროპის დიდი შიმშილის და 100 წლიანი ომის შედეგებთან ერთად, მთლიანად ძირს უთხრის ეკლესიის და ასევე მეფის ღვთიურ ავტორიტეტს, რისი გამოხატულებაც უკვე კულმინაციას აღწევს მე-18 საუკუნეში ერთი მხრივ განმანათლებლობის ფილოსოფიაში, მეორე მხრივ კი პარალელურ პოლიტიკურ რევოლუციებში, სადაც ცენტრალური ხდება სამოქალაქო უფლებებისა და საყოველთაობის (უნივერსალურობის) პოლიტიკური იდეები, რომლებიც, ერთი შეხედვით, უნდა მიემართებოდეს პირად განსხვავებებს.

ამ პერიოდში ცვლილებების კვლადაკვალ აღმოცენებულ მოდერნულობის იდეას განსაზღვრავს, ერთი მხრივ, ისტორიული პროგრესისკენ სვლის პოლიტიკური იდეა, და მეორე მხრივ ამ პერიოდშივე ჩამოყალიბებული ევოლუციური პროგრესის დარვინისეული იდეა. ამ იდეის თანახმად, მოდერნული ჩარჩოს ფარგლებში ისტორიას და წინსვლას ენიჭება წრფივი სრულყოფისკენ, გაუმჯობესებისკენ, პროგრესისკენ მსვლელობის – ქვემოდან ზემოთ სვლის იერარქიული მნიშვნელობა, სადაც ყველაზე მაღალი საფეხური ცივილიზებული და რაციონალური თეთრკანიანი დამოუკიდებელი კაცისთვისაა განკუთვნილი. ეს თეორიული პროექტი და ეს თეორიული ცვლილება, ცხადია, პირდაპირ უკავშირდება და ირეკლავს სოციო-პოლიტიკურ პროცესებს, როდესაც იმპერიული სახელმწიფოები სწორედ მოდერნული ისტორიული პროგრესის სახელით ახდენენ ‘სხვა’ ქვეყნების კოლონიზებას. რასაც მე მინდა აქ ხაზი გავუსვა არის ის, რომ მოდერნული ისტორიული პროგრესის ასეთი წრფივი გაგება გულისხმობს ‘მე’-ს და ‘სხვა’-ს კატეგორიების იერარქიულ განვითარების სპექტრზე მოთავსებას – მოდერნულ პროექტში ნებისმიერი სხვა განსხვავებულია, ნებისმიერი განსხვავებული კი განვითარების ქვედა საფეხურზე მყოფი, განსავითარებელი, განსანათლებელი. შესაბამისად, მოდერნულობაში განსხვავება მოიაზრება მხოლოდ იერარქიულობისა და კოლონიურობის – სხვაზე გაბატონების – ჩარჩოში, ცოდნა კი სწორედ იერარქიულად დაბალ საფეხურზე მყოფი ‘სხვის’ განვითარების და განათლების მთავარ იარაღად იქცევა. ამგვარად ინსტრუმენტალიზებული ცოდნა აქ გვევლინება რაციონალურ და გამომყენებლურ ცოდნად ობიექტებისა და გარე საგნების შესახებ – და ბუნებაც, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა, აქ სწორედ ასეთი გარე საგანი ხდება. ცოდნა, ამგვარად, ხდება იარაღი, რომლითაც განათლება, რაციონალიზმი, გონიერება ვრცელდება არაცივილიზებულ, არარაციონალურ, გაუნათლებელ, განუვითარებელ, წრფივი პროგრესის იერარქიულ კიბეზე შედარებით ქვემდგომ გარემოში. აქედან გამომდინარე, ცოდნის ფუნქცია და მიზანი ხდება ველურის გაცივილურება, არარაციონალურისთვის ინსტრუქციის მიცემა იმის შესახებ, თუ რა არის რაციონალური, გონიერების შეტანა იქ, სადაც ის ნაკლულია – ანუ სადაც ადამიანები მეტად ‘სხეულებრივი’ და ნაკლებად გონიერები არიან – ცოდნის ამ გაგების ფარგლებში, შესაბამისად, გონიერებაც მის სხვასთან – სხეულებრიობასთან დაპირისპირებაში გაიგება.

მოდერნულ ეპოქაში, შესაბამისად, ცოდნა იქცევა ინსტრუქციად, ფორმალიზმად, გარე დირექტივად, რომელიც უნდა გადაეცეს სხვას, როგორც უცოდინარს, არამოდერნულს, არაცივილიზებულს – ე.ი. ცოდნა გაიგება, როგორც პოტენციურად ყოველთვის სხვის საკუთრებაში არსებული და, აქედან გამომდინარე, ყოველთვის გამაუცხოებელი, რადგან სწორი ცოდნა, სწორი გზა, ყოველთვის შეიძლება, იერარქიულ წრფივ განვითარების ხაზზე ჩემზე წინ მდგომს ჰქონდეს, ჩემზე მეტად რაციონალურს, ჩემზე განვითარებულს, უფრო მეტად გონიერს, ნაკლებად ცხოველურს, მეტად ადამიანურს – ღმერთს თუ აღარ, ახლა ბატონს, ან პოტენციურ ბატონს – სხვას. ცოდნა, შესაბამისად, შემოდის გარედან, არსებობს ჩემს მიღმა, ჩემგან დამოუკიდებლად – ჩემს შესახებ ცოდნა და ჭეშმარიტება აქვს სხვას. ცოდნის ამ განმარტებაშიც, შესაბამისად, ვხვდებით იმას, რასაც ეფუძნება მოდერნულობის იდეა – მის მთავარ საყრდენ სვეტს, რომელიც სწორედ მე-ს და სხვა-ს აბსოლუტური გამიჯვნა და მათ შორის იერარქიულობის დადგენაა. მაგრამ ეს გარე იერარქიული გამიჯვნა ასევე ირეკლავს სხვა შინაგან გამიჯვნას, რომლის გარეშეც ის შეუძლებელი იქნებოდა – შინაგანად გონებისა და სხეულის იერარქიულ გამიჯვნას.

მოდერნული განმანათლებლობის ჩარჩო სწორედ გონებისა და სხეულის ასეთ იერარქიულ გახლეჩას ეფუძნება – კარტეზიანულ დუალიზმს. აქ გონებას ენიჭება პრიორიტეტი, რომელიც მოწყვეტილი და დამოუკიდებელია – ის იერარქიულად უპირატესი ხდება სხეულთან, მატერიასთან, ბუნებასთან მიმართებაში. თუ შუა საუკუნეების არასეკულარულ მსოფლმხედველობაში ღმერთი იმორჩილებდა ბუნებას, ახლა ინტელექტი განისაზღვრება ბუნებასთან დაპირისპირებაში, და მის იერარქიულად დამორჩილების პროცესად გვევლინება. როდესაც ის, რაც ისტორიული პროგრესის, გონიერების შეტანის და სხვისი განვითარების სახელით მოქმედებს, ინტელექტი და განმანათლებლობაა, ის, რაც დამორჩილებული ხდება სწორედ ფიზიკური, ბიოლოგიური, ბუნებრივი მატერიაა – თითქოს ჩვენ, ან სამყარო, შევდგებით ერთი მხრივ უსულო მატერიისგან და მეორე მხრივ სულიერი გონიერებისგან. ინდივიდის ასეთი შინაგანი გახლეჩა გულისხმობს და არეკლილია შემდეგ სუბიექტებს და სოციუმებს შორის ურთიერთობებში – სოციალური იერარქიზების ჩარჩოში, მე-სა და სხვა-ს შორის გარე იერარქიულობის ჩარჩოში, რომელიც, შესაბამისად, წარმოუდგენელია, პირველ რიგში, სწორედ ამ შიდა იერარქიულობის გარეშე.

თუ შეიძლება ითქვას, რომ ეს დასავლური მოდერნული წარმოდგენები და მსოფლმხედველობა, ამ პერიოდიდან მოყოლებული, საუკუნეების განმავლობაში გაბატონებული იყო როგორც გლობალურ სამხრეთზე, ასევე საზოგადოების შიგნით არსებულ ‘სხვებზე’ – ქალებზე, „შეშლილებზე“, თუ სხვა რასაზე ან ეთნოსზე, და ასევე გულისხმობდა ინტელექტუალური შრომის ფიზიკურ შრომაზე გაბატონობას, დღეს, და ბოლო ათწლეულების განმავლობაში, ჩვენ ვხედავთ, პირველ რიგში, ფემინისტურ და მათ შორის ეკოფემინისტურ თეორიებს და პრაქტიკებს, და ასევე პოსტკოლონიურ და დეკოლონიურ თეორიებს, რომლებიც განმანათლებლობის ამ მოდერნულ ლოგიკას უწევენ წინააღმდეგობას და უპირისპირდებიან ანთროპოცენტრულ და ანთროპომორფულ, იერარქიულ, განსხვავებების (მათ შორის სწორედ ბუნების, როგორც სხვის) გამრიყავ ლოგიკას და ცოდნის წარმოებისა და გადაცემის კოლონიურ ფუნქციას. მაგრამ, რასაც მინდა ამ სტატიაში ხაზი გავუსვა არის ის, რომ თუ, ერთი მხრივ, ეს თანამედროვე თეორიულ-პრაქტიკული მიდგომები შეგვიძლია გავიგოთ მოდერნულობის კრიზისზე პასუხად, მეორე მხრივ, ალტერნატიულ მოდერნულობის ჩარჩოს ვხვდებით განმანათლებლობამდეც – ისევ მოდერნულ პერიოდში, მაგრამ იმ ტრადიციაში, რომელიც დავიწყებული იქნა. მაგალითად, სპინოზასთან, რომელიც მთლიანად უკუაგდებს სხეულისა და გონების დაყოფის იერარქიულ ჩარჩოს და, შესაბამისად, ცოდნის კოლონიურ გაგებას, თუმცა მაინც ინარჩუნებს ცოდნის, როგორც ჭეშმარიტების წვდომის მეთოდის მოდერნულ მნიშვნელობას. სპინოზასთან ცოდნა ალტერნატიულ მნიშვნელობას იძენს – აქ არ ვხვდებით ცოდნის მთლიანად დელეგიტიმაციას ან უკუგდებას, როგორც ხშირად მოდერნულობის კრიზისზე პასუხად აღმოცენებულ თეორიებში, არამედ განსხვავებების მიმართ, მათ შორის სხეულისა და გონების განსხვავების მიმართ ჰორიზონტალურ და არაიერარქიულ ხედვას, რომლის მეშვეობით მთლიანად გარდაიქმნება ცოდნის გაგება.

სტატიის დარჩენილ ნაწილში შევეხები იმას, რაც ცენტრალური დაშვება და ჩარჩოა სპინოზასთან – და ასევე, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანი უნდა იყოს ნებისმიერი თეორიისთვის თუ პრაქტიკისთვის, რომელიც იერარქიული ლოგიკის წინააღმდეგ მიდის – სპინოზას პარალელიზმს. როგორ ხდება, რომ ზემოთ აღწერილი მოდერნული ჩარჩოსგან განსხვავებით, გონიერება და სხეულებრიობა სპინოზასთან პარალელური, ჰორიზონტალური, და არაიერარქიული პროცესებია? აქ ეს ორი პირველ რიგში პარალელურია იმ გაგებით, რომ ერთი და იგივე ჭეშმარიტების, ერთი და იგივე ურთიერთდაკავშირებულობის – ბუნების გამომხატველია. სწორედ ასე განისაზღვრება ბუნების ცნება სპინოზასთან, როგორც ერთადერთი ჭეშმარიტება, რომელიც საერთოობის, საზოგადოობის, და ურთიერთდაკავშირებულობის ჭეშმარიტებაა. ამ ბუნების თანაბრად და პარალელურად გამომხატველია როგორც გონიერება, ისე სხეულებრიობა. ბუნებას, შესაბამისად, ისინი თანაბრად მიემართებიან, ეს კი მათ შორის პარალელიზმს და არა იერარქიულობას გულისხმობს. სწორედ ამიტომ, ცოდნა – გონიერი აზრობრივი პროცესი – აქ რაიმე გარე ფიზიკურ რეალობას, გარე საგანს კი აღარ მიემართება და მას კი არ წარმოადგენს ან მის ჩაწვდომას კი არ ცდილობს – რეპრეზენტაციული კი არ არის – არამედ თავის თავშივე ბუნების, იმ ერთადერთი ჭეშმარიტების აღმოჩენის პროცესია, რომელიც იმდენადვეა გონებრივი, აზრობრივი, რამდენადაც სხეულებრივი – ურთიერთდაკავშირებულობის, საერთოობის, საზოგადოობის აღმოჩენის პროცესია, პარალელურია სხეულებრივ თუ აზრობრივ შრეებში. სწორედ ამიტომ, ცოდნა სპინოზასთან არა გარე ინსტრუქცია და გამაუცხოებელი დირექტივაა, არამედ საკუთარ თავში გამაცნობიერებელი პრაქტიკაა. აქ ძიება ხდება შიგნით, და არა გარეთ, და შიგნითვე ხდება გარესთან და გარემოსთან დამოკიდებულების და ურთიერთკავშირების აღმოჩენა.

სპინოზა, პირველ რიგში, აკრიტიკებს იმას, რაზეც დგას მოდერნული ცივილიზაცია – განხვავებულის გა-სხვავებას, სხვა-დ ქცევის პროცესს, შემდეგ კი ამ სხვა-ს რეპრესიას, განდევნას, ჩაგვრას, როგორც შინაგანად/ფსიქიკურად, ისე გარეგანად/პოლიტიკურად; და აქედან გამომდინარე, აკრიტიკებს თავისუფლების, როგორც დამოუკიდებლობის მოდერნულ განსაზღვრებას – დამოუკიდებლობის გონების სხეულისგან, ადამიანის ბუნებისგან, თუ სხვისგან. ეს სპინოზასთან სწორედ ის წარმოდგენაა, რომელიც საკუთარი თავის წინააღმდეგ შედის კრიზისში – ავტოიმუნური ხდება – ის საკუთარი თავის მიმართ უცხოვდება, რადგან ის, რასაც ის განდევნის, ყოველთვის საერთოობის ნაწილია. როგორც სხეულებრივის განდევნაა შეუძლებელი პარალელური გონებრივი განდევნის გარეშე, ასევე სხვისი განდევნაა შეუძლებელი პარალელურად საკუთარი თავის მიმართ გაუცხოების გარეშე. ეს ორი მხარე მუდმივად პარალელური და ერთნაირად სულიერი, ან ერთნაირად ბუნებრივია. ცოდნა კი სწორედ ამ სიმართლის შესახებ ცოდნაა, რომელიც განსხვავებებს, როგორც საერთოს ნაწილს და პარალელურს, ისე მიემართება და განსხვავებამდე შინაგანი თვით-რეფლექსიის საშუალებით მიდის – იქნება ეს გონებრივი, თუ სხეულებრივი გზა. ცოდნა და აზროვნება აღარ ხდება რეალობასთან გარე მიმართების მეთოდი – აქ გარე მეთოდი კარგავს მნიშვნელობას, რადგან აღარ ხდება არაფერ გარესთან მიმართება. უსასრულო განსხვავებულობა – მათ შორის აზრსა და სხეულს შორის – შიგნითვე – საერთოობაში, საზოგადოობაში აღმოიჩინება. ცოდნის ეს ალტერნატიული გაგება, მე-ს და სხვა-ს იერარქიულ მიმართებას კი არ ირეკლავს, არამედ მე-ს და სხვა-ს, ისევე როგორც გონიერებასა და სხეულებრიობას, ჰორიზონტალურ შრეზე აღმოაჩენს, როგორც თანმყოფს, თანა-დამმოწმებელს. ამიტომ, ეს თანმყოფობის აღმოჩენა, ანუ ცოდნა, მუდმივად დაკავშირების პროცესი ხდება, რამდენადაც აზრობრივი, იმდენად სხეულებრივი, და რამდენადაც საკუთარ თავში, იმდენად სხვასთან – ამ ჩარჩოში, ნებისმიერი სხვაობა კარგავს აბსოლუტური განსხვავებულობის მნიშვნელობას და საერთოობის, საზოგადოობის სპექტრზე ჩვენს გვერდით აღმოჩნდება. სწორედ ამიტომ, ცოდნის ეს პროცესი განურჩეველი ხდება პოლიტიკისა და ეთიკისგან, როგორც მუდმივად დაკავშირების პროცესებისგან. ამ საერთო თანმყოფობის, როგორც საერთო ბუნების მიმართ ‘ინტელექტუალური სიყვარულია’ სპინოზასთვის ცოდნის ყველაზე ღრმა ფორმა, რომელსაც ის ინტუიციურ ცოდნას უწოდებს, და რომელთან მიმართებაშიც რაციონალური ცოდნა ნაკლულია. შესაბამისად, ეს ინტუიციური ცოდნა ეყრდნობა საერთოობის, საზოგადოობის, და ურთიერთდაკავშირებულობის ცნებებს, ისევე როგორც, პირველ რიგში, სიყვარულის ცნებას. აქ ხიდი იდება, ერთი მხრივ, ინტუიციასა და სიყვარულს, მეორე მხრივ კი ინტელექტსა და ცოდნას შორის. ამითაც, ვფიქრობ, სპინოზა კიდევ ერთხელ გვაგონებს ფემინისტურ ეთიკას და სიყვარულისა და ზრუნვის იქ განვითარებულ ცნებებს.

ჭეშმარიტი, ანუ ინტუიციური ცოდნა არანაკლებ მნიშვნელოვანია პოლიტიკისა და ეთიკის სპინოზისეული განმარტებების კუთხით. იქიდან გამომდინარე, რომ ამგვარი ჭეშმარიტი, ინტუიციური ცოდნა ვერასდროს იქნება მიწოდებული გარედან, ფიქსირებულად და გასაგნებულად, ამიტომ ის ყოველ ჯერზე თავიდან, და ყოველი სუბიექტის მიერ თავიდან, პირადად უნდა იყოს დამოწმებული და გააზრებული, და ვერასდროს იქნება პასიურად გარედან გარანტირებული ან ერთხელ და სამუდამოდ ყველასთვის მიწოდებული, რადგან ის თითოეულის მიერ სინგულარულად მუდმივად აქტიურ და შინაგანად გააზრებულ ძალისხმევის პროცესს გულისხმობს. ინტუიციური ცოდნის ეს გზა, შესაბამისად, ყოველთვის სინგულარული პრაქტიკის გზაა, რომელსაც ეთიკური პოლიტიკისკენ და პოლიტიკური ეთიკისკენ მივყავართ, რადგან ურთიერთდაკავშირებულობისა და თანმყოფობის აღმოჩენის გზაა ნებისმიერ სხვასთან, ან ნებისმიერ სხვაობასთან, მისი განდევნის და გაუცხოების გარეშე. სწორედ ეს განსაზღვრავს ერთი მხრივ პოლიტიკის და ნებისმიერი სოციალური პრაქტიკის ეთიკურ გზას, და მეორე მხრივ, ეთიკის პოლიტიკურ, პრაქტიკულ მნიშვნელობას.

დასასრულისთვის ვიტყვი რამდენიმე სიტყვას იმის შესახებ თუ რატომ მგონია ეს ყველაფერი მნიშვნელოვანი დღეს სოციალური პრაქტიკისთვის, და რატომ გადავწყვიტე სპინოზასთან მიბრუნება ამ სტატიაში. პირველ რიგში, როგორც ვთქვი, ეს გვაძლევს შესაძლებლობას, სხვანაირად შევხედოთ ცოდნას და გადავიაზროთ ჩვენი დამოკიდებულება ბუნებასთან, რაც ხშირად ეკოლოგიური აზროვნების წყაროც ხდება. მაგრამ კიდევ უფრო განსაკუთრებული, ჩემი აზრით ისაა, რაც ხშირად გამოგვრჩება ხოლმე კრიტიკისას – ეს არის თვითონ თეორიის, აზროვნების, ანალიზის, გონიერების მნიშვნელობის გადააზრება მისი განდევნის ან უარყოფის გარეშე და მასთან აფექტურობის თუ სხვა ცნებების შეპირისპირების გარეშე. სწორედ ამაში, ჩემი აზრით, გვეხმარება სპინოზასთან მიბრუნება, რადგან აქ თეორია არა უბრალოდ გარეთ არსებული რეალობის რეფლექსიას გულისხმობს, არამედ შემოქმედებით აქტივობას, რაც მას აფექტურობასთან და სხეულებრიობასთან დაპირისპირებაში კი არ აყენებს, არამედ მის გვერდით ათავსებს. ქმედება აქ არა ცნობიერების და აზრობრიობის წინააღმდეგია, არამედ ორივე მუდმივად ჩართული და თანაბრად გამომხატველია ნებისმიერი ჭეშმარიტების (თუ მისი ეროზიის). ორივე აქ ერთმანეთის ჰორიზონტალური და ჭეშმარიტებასთან თანაბარ მიმართებაში მყოფი აქტივობაა. უფრო რთულად რომ ვთქვათ იგივე – სპინოზასთან ეპისტემოლოგიური ჭეშმარიტება და ეპისტემოლოგიური მეთოდი საერთოობის, საზოგადოობის აღმოჩენის გზაა, და ის ემთხვევა ონტოლოგიურ ჭეშმარიტებას – ბუნების, როგორც საერთოობის გაგებას. ცოდნა და მისი აღმოჩენის პროცესი ემთხვევა იმას, რაც არის – რაც საერთოა. სწორედ ამიტომ, ცოდნა აღარ არის ყოფნის პროცესისგან განყენებული, თეორია აღარ არის პრაქტიკისგან გამიჯნული, ე.ი., აღარ არის გამაუცხოებელი. ვფიქრობ, რომ ამაზე ლაპარაკი ძალიან მნიშვნელოვანია დღეს, პირველ რიგში იმისთვის, რომ როდესაც ვსაუბრობთ თანამედროვე ლოკალურ თუ გლობალურ კოლექტიურ მოძრაობებზე – მათ შორის ეკოფემინისტურ მოძრაობებზე – არ წარმოვიდგინოთ ეს მოძრაობები კონცეპტუალურისგან დაცლილ პრაქტიკებად, რადგან ეს იქნებოდა ისევ იმ იერარქიული დუალიზმის გამეორება, რომელზეც დგას მოდერნული კოლონიურობა და შრომის დანაწილების ლოგიკა – ერთი მხრივ თეორიული/ინტელექუტუალური/აკადემიურის და მეორე მხრივ პრაქტიკული/სხეულებრივი/ფიზიკურის დაყოფა. ვფიქრობ რომ სწორედ ამაში შეიძლება დაგვეხმაროს სპინოზას პარალელიზმი, რომ აღვიქვათ კოლექტიური მოძრაობები, როგორც ყოველთვის თეორიულ მუშაობაში ჩართულნი. სწორედ ეს, და არა პრაქტიკის კონცეპტუალურისგან დაცლილად წარმოდგენა და ცოდნის წარმოების უარყოფა არის ის, რაც ეწინააღმდეგება იერარქიული განდევნისა და განსხვავების ლოგიკას ერთი მხრივ, ინტელექტუალურ აზროვნებასა და მეორე მხრივ ქმედებას შორის – თეორიასა და პრაქტიკას, თუ აზრსა და სხეულებრიობას შორის.