„ჩვენ დღეს ყველანი დემოკრატები ვართ…“

ვენდი ბრაუნი

გიორგი ქართველიშვილის თარგმანი

დემოკრატია, როგორც ცარიელი აღმნიშვნელი

ტექსტის PDF ვერსია შეგიძლიათ ჩამოტვირთოთ აქ

დღეს ისე, როგორც არასდროს, დემოკრატიის ცნება პოპულარულია გლობალური მასშტაბით. ამავდროულად, დემოკრატია არასდროს ყოფილა ასე დაცლილი მნიშვენლობისაგან. ალბათ, დემოკრატიის ამგვარი პოპულარობა სწორედ მისი მნიშვენლობისა და პრაქტიკის სიცარიელეზე დგას – ბარაკ ობამას მსგავსად, ის ცარიელი აღმნიშვნელია, რომლის მნიშვნელობის განსაზღვრაც ყველას და ყველაფერს შეუძლია, საკუთარი ოცნებისა და იმედების შესაბამისად. ან იქნებ, კაპიტალიზმმა – თანამედროვე დემოკრატიის ტყუპისცალმა, რომელიც მასზე ბევრად მზაკვრული და მტკიცე აღმოჩნდა, – დემოკრატია საბოლოოდ გადააქცია „ბრენდად“, სასაქონლე ფეტიშიზმის გვიანმოდერნულ ფენომენად, სადაც გასაყიდი საქონლის სახე საბოლოოდაა მოწყვეტილი მის შინაარსს. იქნებ, ვიგების ისტორიის შესახებ ანეკდოტის მსგავსად, რომელიც 21-ე საუკუნეს წარმოაჩენს, როგორც ღვთაებათა სასტიკი ომის პერიოდს, რომელსაც, საბოლოოდ, მოდერნულობა დაძლევს. დემოკრატია ჩნდება, როგორც ახალი მსოფლიო რელიგია – არა როგორც პოლიტიკური ძალაუფლებისა და კულტურის კონკრეტული ფორმა, არამედ საკურთხეველი, რომელსაც დასავლეთი და მისი მოტრფიალეები თაყვანს სცემენ და რომლის მეშვეობითაც დასავლური იმპერიალიზმის ღვთიურ მიზანს ლეგიტიმაცია ენიჭება.

დემოკრატია წმინდაა ყველასთვის, მსოფლიოს ყველა კუთხეში და პოლიტიკური სპექტრის ყველა წარმომადგენლისათვის. ცივი ომის შემდგომი რეჟიმების გარდამქმნელების, ანუ პოსტ-საბჭოთა სუბიექტების გარდა, რომლებიც ჯერ კიდევ ანტრეპრენერული ნეტარებით ტკბებიან, ამ ბრენდით აღფრთოვანებულები არიან ნეოლიბერალიზმის ავატარები, დაუოკებელი ლიბერალები და ევროატლანტიკური მემარცხენეებიც კი. დემოკრატიას მივესალმებით იმისათვის, რათა გამოვასწოროთ მარქსის მიერ პოლიტიკური შემადგენლის უარყოფა ჰეგელიანური თემატიკიდან გადახვევის შემდეგ (ან ვამტკიცებთ, რომ კომუნიზმი იმთავითვე გულისხმობდა რადიკალურ დემოკრატიას), ვცდილობთ დემოკრატია მოვიხელთოთ ჯერ კიდევ არნაცადი მიზნებისა და იდეალების მისაღწევად, გამუდმებით ვწერთ „მომავალ დემოკრატიაზე“, „უხმოთა დემოკრატიაზე“, „დემოკრატიულ სუვერენულობაზე“, „დემოკრატიის ვორქშოპებსა და დემოკრატიის პლურალიზაციაზე“, და ა.შ. ბერლუსკონი თუ ბუში, დერიდა თუ ბალიბარი, იტალიელი კომუნისტები თუ ჰამასი – დღეს ყველა დემოკრატია. მაგრამ, რეალურად, რა გვრჩება დემოკრატიისაგან?

დემოსის მმართველობა

ხშირად გვავიწყდება, რომ ლიბერალური დემოკრატია – ევროატლანტიკური მოდერნულობის გაბატონებული ფორმა, პოლიტიკური ძალაუფლების განაწილების მხოლოდ ერთ-ერთი ვარიანტია, რომელიც ამ პატივსადებ ბერძნულ ტერმინში მოიაზრება. დემოსი + კრატია = ხალხის მმართველობას უტოლდება და განსხვავდება არისტოკრატიის, ოლიგარქიის, ტირანიის და, ასევე, კოლონიზებულ თუ ოკუპირებულ მდგომარეობაში ყოფნისაგან. თუმცა, შეუძლებელია იმის მტკიცება, რომ დემოკრატია თავისთავად მოიაზრებს წარმომადგენლობას, კონსტიტუციას, დელიბერაციას, მონაწილეობას, თავისუფალ ბაზარს, უფლებებს, უნივერსალიზმს და თანასწორობასაც კი.

ტერმინი დემოკრატია გულისხმობს მარტივ და წმინდა პოლიტიკურ პრეტენზიას, რომ ხალხი საკუთარ თავს მართავს, და რომ პოლიტიკურად სუვერენულია მთელი, და არა ნაწილი, ან სხვა (Other). ამ თვალსაზრისით, დემოკრატია დაუმთავრებელი პრინციპია, რომელიც ვერ გვეუბნება კონკრეტულად რომელი ძალაუფლება უნდა იყოს გაზიარებული და როგორ უნდა იყოს ეს ძალაუფლება ორგანიზებული იმისათვის, რომ მართოს ხალხმა. ასევე, თუ რომელი ინსტიტუტებითა და დამატებითი წინაპირობებითაა დემოკრატია განმტკიცებული და უზრუნველყოფილი – საკითხი, რომელიც საკამათოა დასავლური პოლიტიკური აზრისთვის მისი დასაბამიდან მოყოლებული. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მიუხედავად იმისა, რომ არისტოტელეს, რუსოს, ტოკვილისა და მარქსის თეორეტიკოსები როულსიდან ვოლინამდე ამტკიცებენ (სხვადასხვანაირად), რომ დემოკრატია მრავალ კონკრეტულ წინაპირობასა და ბალანსის ხელოვნურად დაცვას მოითხოვს, თავისთავად ტერმინი მათთვის მკაფიოდ არაა განსაზღვრული. შესაძლოა, ეს არის კიდევ ერთი მიზეზი, რის გამოც თანამედროვე ენთუზიაზმი დემოკრატიისადმი თავს არიდებს ამ ტერმინის შინაარსობრივი სიცარიელის შევსებას.

დე-დემოკრატიზაცია

თუ დემოკრატიის თანამედროვე პოპულარობა რთულად ასახსნელია, შედარებით მარტივია იმ პროცესების დანახვა, რომლის შედეგად ლიბერალური დემოკრატია (საპარლამენტო, ბურჟუაზიული, ან კონსტიტუციური დემოკრატია) მისი პირვანდელი სახის ნაჭუჭამდე დაიყვანება. როგორ მოხდა, რომ ხალხი, არცერთი გაგებით, არ მონაწილეობს კოლექტიური მმართველობის პროცესში მსოფლიოს იმ ნაწილში, რომელიც დიდი ხანია დემოკრატიის დროშის ქვეშა არსებობს? რომელმა გვიანმოდერნულმა ძალებმა და ფენომენებმა გამოშიგნა დემოკრატიის არსი, თუნდაც მისი თანამედროვე, შეზღუდული გაგებით?

პირველი, თუ კორპორატიული ძალაუფლება ყოველთვის არღვევდა პოლიტიკური მმართველობის დაპირებასა და პრაქტიკას, ამ პროცესმა ახლა უკვე უპრეცედენტო მასშტაბებს მიაღწია. ახლა უკვე საქმე გვაქვს, არა უბრალოდ კორპორატიული სიმდიდრის მიერ პოლიტიკოსების მოსყიდვასა (ან თავად პოლიტიკოსობასთან) და საგარეო თუ საშინაო პოლიტიკის დაუფარავად მოხაზვასთან, ან კორპორატიულ მედიასთან, რომელიც საზოგადოების ინფორმირებისა და პასუხისმგებლიანი ძალაუფლების პრინციპების პირდაპირი დაცინვაა, არამედ სახელმწიფო და კორპორატიული ძალაუფლების შერწყმასთან, რომელიც თანამედროვე დემოკრატიებისთვისაა დამახასიათებელი: სახელმწიფო ფუნქციების საყოველთაო აუტსორსინგი, დაწყებული სკოლებით და დამთავრებული ციხეებითა და სამხედრო სტრუქტურებით; საინვესტიციო ბანკირები და კორპორატიული აღმასრულებელი დირექტორები, რომლებიც მინისტრები და მინისტრთა კაბინეტის მდივნები ხდებიან; სახელმწიფოები, რომლებიც ფლობენ, მაგრამ ვერ მართავენ უზარმაზარი რაოდენობის ფინანსურ კაპიტალს; და რაც მთავარია, სახელმწიფო ძალაუფლება, რომელიც ურცხვადაა ჩაბმული კაპიტალის დაგროვების პროცესში საგადასახადო, გარემოსდაცვითი, ენერგიის, შრომითი, სოციალური, ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკის კუთხით, და რომელიც პირდაპირ ემსახურება კაპიტალის ყველა სექტორს, განსაკუთრებით კი, კრიზისების დროს. ეს პროცესი კი მოსახლეობის, დემოსის აღქმის მიღმა რჩება, ლაპარაკი ზედმეტია რაიმე სახით წინააღმდეგობის გაწევაზე. ისინი უძლურნი არიან შეეწინააღმდეგონ კაპიტალის მოთხოვნებს და პროცესს პასიური მდგომარეობიდან აკვირდებიან.

მეორე, დემოკრატიის ყველაზე მნიშვენლოვანი თუ ზედაპირული ხატიც კი – „თავისუფალი“ არჩევნები, მარკეტინგისა და მენეჯმენტის ცირკადაა გადაქცეული, ფანდრაიზინგის სპექტაკლებით დაწყებული და ამომრჩეველების „მობილიზების“ წარმოდგენით დამთავრებული. რამდენადაც, ამომრჩეველთა კეთილგანწყობის მოპოვების მიზნით, მაღალტექნოლოგიური მარკეტინგული კამპანიების ფარგლებში ხმის მიცემა მომხმარებლის მიერ ელექტრო ტექნიკის ბრენდებს შორის გაკეთებულ არჩევანს უტოლდება, პოლიტიკური ცხოვრება სულ უფრო და უფრო ხდება დამოკიდებული მედიასა და მარკეტინგულ წარმატებაზე. საარჩევნო კანდიდატები შეფუთულები არიან საზოგადოებასთან ურთიერთობის ექსპერტების მიერ, რომლებიც კარგად იცნობენ ბრენდის გავრცელების ტექნიკებს და ნაკლებად დემოკრატიის პრინციპებს; ამის გარდა, იყიდება თავად პოლიტიკა და დღის წესრიგი – არა როგორც საზოგადოებრივი, არამედ როგორც სამომხმარებლო საქონელი. გასაკვირი არ არის, რომ მთავრობაში კომპანიების აღმასრულებელი დირექტორების მზარდი რიცხვის პარალელურად, აკადემიაში, კერძოდ, პოლიტიკის მეცნიერების დეპარტამენტებში, მასიურად შემოედინება კადრები ბიზნესისა და ეკონომიკის სკოლებიდან.

მესამე, ნეოლიბერალიზმმა, როგორც პოლიტიკურმა რაციონალობამ, წამოიწყო მასობრივი შეტევა ლიბერალური დემოკრატიის საფუძვლებზე, ჩაანაცვლა რა მისი ისეთი ძირითადი პრინციპები, როგორებიცაა კონსტიტუციონალიზმი, სამართლებრივი თანასწორობა, პოლიტიკური და სამოქალაქო თავისუფლება, პოლიტიკური ავტონომია და უნივერსალური ინკლუზიურობა საბაზრო კრიტერიუმებით – ხარჯისა და მოგების თანაფარდობით, ქმედითობით (efficiency), მომგებიანობითა და ეფექტიანობით (efficacy). სწორედ ნეოლიბერალური რაციონალობის საფუძველზე დაყრდნობით ვუვლით გვერდს ან სრულად ვაუქმებთ უფლებებს, ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას, კონსტიტუციური დაცვის მექანიზმებს და ასევე, მთავრობის გამჭვირვალობის, პასუხისმგებლიანობისა და პროცედურიზმის პრინციპებს. შესაბამისად, სახელმწიფო გარდაიქმება სახალხო ძალაუფლების განსხეულებიდან ბიზნეს ადმინისტრირების სააგენტოდ. ნეოლიბერალური რაციონალობა თითოეულ ადამიანსა და ინსტიტუტს, მათ შორის კონსტიტუციურ სახელმწიფოს, აქცევს კომპანიის მართვის მოდელის ქვეშ და, შესაბამისად, დემოკრატიულ პრინციპებს პოლიტიკის სფეროში სამეწარმეო პრინციპებით ანაცვლებს. ტრანსფორმაციის ამ პროცესში, გარდა იმისა, რომ დემოსი დემოკრატიიდან ქრება, აღმასრულებელი სახელმწიფო ძალაუფლება სახელმწიფო სუვერენულობის შემცირების პარალელურად იზრდება. დემოკრატიის პოლიტიკური არსის ჩამოშლის შემდეგ, ნეოლიბერალიზმი დემოკრატიის სახელს საკუთარი მიზნების შესაბამისად იტაცებს, რის შედეგადაც გვრჩება „საბაზრო დემოკრატია“ – ოდესღაც, არარეგულირებული კაპიტალის მემარჯვენე მმართველობის დამაკნინებელი ტერმინი, ხოლო ახლა მმართველობის ისეთი ფორმის დესკრიფციული აღმნიშვნელი, რომელსაც არავითარი კავშირი არ აქვს ხალხის მმართველობასთან.

თუმცა, ლიბერალური დემოკრატიის ინსტიტუტებს, პრინციპებსა და პრაქტიკებს მხოლოდ კაპიტალი და ნეოლიბერალური რაციონალობა არ ანადგურებს. ბოლო რამდენიმე დეკადის განმავლობაში, აღმასრულებელ ძალაუფლებასთან ერთად, მეოთხე მზარდი ფაქტორი სასამართლო ძალაუფლებაა, როგორც ლოკალური, ისე საერთაშორისო მასშტაბით. პოლიტიკური ბრძოლები და ისეთი საკითხებიც კი, რომლებიც ადგილობრივი სოციალური მოძრაობებიდან თუ ადამიანის უფლებების საერთაშორისო კამპანიებიდან ამოიზრდება, სულ უფრო ხშირად გადაეცემა სასამართლოებს, სადაც პოლიტიკური საკითხებით იურიდიული ექსპერტები ისეთი რთული და საიდუმლო ენით მანიპულირებენ, რომ პროცესი გაუგებარი ხდება ყველასთვის, გარდა კონკრეტულ დარგში გამოცდილი იურისტებისა. ამავდროულად, თუ იქამდე სასამართლოს ამკრძალავი ფუნქცია ჰქონდა, ის ახლა წყვეტს თუ რა უნდა ვაკეთოთ – მოკლედ რომ ვთქვათ, მისი შეზღუდული ფუნქცია საკანონმდებლო ძალაუფლებით შეიცვალა, რომელიც წარმატებით იტაცებს დემოკრატიული პოლიტიკის ამოცანას. თუ კანონის უზენაესობა დემოკრატიის ნებისმიერი ფორმისთვის მნიშვნელოვანი საყრდენია, სასამართლოს ძალით მმართველობა დემოკრატიის სუბვერსიაა. ამ ტიპის მმართველობის ქვეშ, სასამართლო გადაწყვეტილებების სანაკონმდებლო ხელისუფლებაზე დაქვემდებარების ნაცვლად, რომელიც სახალხო სუვერენიტეტის საფუძველია, დაუფარავად ძლიერდება და პოლიტიზირდება არაწარმომადგენლობითი ინსტიტუტები.

მეხუთე, პოლიტიკის სფეროში კაპიტალის გაბატონების, დემოკრატიული რაციონალობის ნეოლიბერალური რაციონალობით ჩანაცვლებისა და პოლიტიკაში იურიდიული სფეროს შეჭრის პარალელურად, დასავლეთში მიმდინარე დე-დემოკრატიზაციის პროცესში ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს გლობალიზაციის ქვეშ ერი-სახელმწიფოების სუვერენულობის ჩამოშლას, და ამასთან, სუვერენული ძალაუფლების ერი-სახელმწიფოსაგან გამიჯვნასაც. მიუხედავად იმისა, რომ ერი-სახელმწიფოს სუვერენულობა და მისი სწრაფვა აბსოლუტური ძალაუფლების, სისრულის, მოწესრიგებული იურისდიქციის, ძალადობის მონოპოლიისა და მარადისობისაკენ ყოველთვის ფიქციას წარმოადგენდა, ეს იყო იმდენად ძლიერი ფიქცია, რომ მან ფაქტობრივად განსაზღვრა ერი-სახელმწიფოების საშინაო და საგარეო ურთიერთობები, 1648 წელს დადებული ვესტფალიის ზავიდან მოყოლებული დღემდე. თუმცა, ერი-სახელმწიფოების ზემოთჩამოთვლილი თვისებების მონოპოლიას ბოლო 50 წლის განმავლობაში კაპიტალის, ადამიანების, იდეების, რესურსების, საქონლის, ძალადობისა, და პოლიტიკური თუ რელიგიური ერთგულების ტრანსნაციონალური ნაკადები უქმნიან საფრთხეს. ეს ნაკადები შლიან ერი-სახელმწიფოების სუვერენულობას როგორც შიგნიდან, ისე გარედან მოქმედებით.

ერი-სახელმწიფოების სუვერენულობის ჩამოშლასა და მათ წყვეტას დემოკრატიული მნიშვენლობისაგან ორი მნიშვნელოვანი შედეგი მოჰყვება. ერთი მხრივ, დემოკრატია კარგავს მისთვის აუცილებელ პოლიტიკურ ფორმას და, მეორე მხრივ, სახელმწიფოები უარს აცხადებენ სახალხო სუვერენიტეტის წარმომადგენლობაზე და, შესაბამისად, ხალხის ნების გახორციელების ნებისმიერ მოთხოვნაზე, რამდენადაც პროცესი უკვე თავიდან ბოლომდე იწარმოება ნეოლიბერალური მმართველობის ლოგიკის მიხედვით. რაც შეეხება პირველ საკითხს, დემოკრატიასა და ხალხის მმართველობას რაიმე აზრი და საფუძველი მხოლოდ გონივრულ და შემოსაზღვრულ ჩარჩოებში აქვს – ამიტომ, სუვერენულობა გულისხმობს სახალხო სუვერენულობასა და დემოკრატიას. დემოკრატია, რომელიც დაცლილია სუვერენული იურისდიქციისაგან (არაპირდაპირი თუ პირდაპირი გაგებით), კარგავს ყოველგვარ პოლიტიკურ მნიშვნელობას: იმისათვის, რომ ხალხმა საკუთარი თავი მართოს, უნდა არსებობდეს მკაფიო კოლექტიური ერთეული, რომლის ფარგლებშიც ორგანიზებულია, გაზიარებულია და გახორციელებულია სახალხო ძალაუფლება. ცხადია, ერი-სახელმწიფოს მასშტაბი თავისთავადი დაბრკოლებაა ძალაუფლების გაზიარებისათვის, რაც იმთავითვე ზღუდავს დემოკრატიის მნიშვენლობას, მაგრამ როდესაც ეს შეზღუდული ჩარჩოც კი ეთმობა პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ძალაუფლების პოსტნაციონალურ და ტრანსნაციონალურ ველებს, დემოკრატია კიდევ უფრო არათანმიმდევრული ხდება.

რაც შეეხება ზემოთგანხილულ მეორე საკითხს, თანამედროვე სახელმწიფოები, რომლებმაც სუვერენულობა დაკარგეს, გადაიქცევიან „ექსტრემისტულ“ სახელმწიფოებად (რომელიც არ ცნობს საერთაშორისო ნორმებს, არღვევს საკუთარი ხალხის ფუნდამენტურ უფლებებს. რედ.), მათი საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკური პროცესების გაგებით. ამ შემთხვევაში, სახელმწიფოს ძალაუფლების ყოველდღიური გამოყენების ამოსავალ წერტილს წარმომადგენლობა ან საკუთარი ხალხის უსაფრთხოება (სახელმწიფო ძალის პრეროგატივის გამამართლებელი კლასიკური ლიბერალური არგუმენტი) აღარ წარმოადგენს. ყველასათვის კარგად ნაცნობი, რეალისტური ‘ეროვნული ინტერესების’ დაცვის ნაცვლად, თანამედროვე სახელმწიფო ხდება ეკონომიკური გლობალიზაციის აქტორი, ხელშემწყობი და სტაბილიზატორი. ამ კონტექსტში, ხალხი სახელმწიფოს პასიური აქციონერია, სახელმწიფო კი – კაპიტალის ისეთ გლობალურ წესრიგში მოქმედი კომპანია და ამ წესრიგის სუსტი მენეჯერი, რომელსაც მნიშვნელოვნად აქვს მიტაცებული სახელმწიფოების სუვერენულობა. ამ მოცემულობის ყველაზე აშკარა მაგალითია სახელმწიფოების მოქმედება 2008 წლის შემოდგომაზე, ფინანსური კაპიტალის კრიზისის საპასუხოდ.

დაბოლოს, გვიანმოდერნულ და გლობალიზებულ მსოფლიოში, უსაფრთხოების საკითხი ერთ-ერთი ცენტრალურია დასავლური სახელმწიფოების დე-დემოკრატიზაციის კონტექსტში. ტერორიზმთან ბრძოლის მოტივით, სახელმწიფოების მოქმედებების მთელი წყება ისრაელში, ინდოეთში, ბრიტანეთსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში ხშირად აღქმულია, როგორც სახელმწიფოების სუვერენულობის აღდგენა. თუმცა, ყველაფერი პირიქითაა: მსგავსად სახელმწიფო ჩარევისა კაპიტალის გადასარჩენად, ამ შემთხვევაშიც, საქმე გვაქვს სახელმწიფოსა და სუვერენული ძალაუფლების გამიჯვნასთან და სუვერენიტეტის დაკარგვასთან. ლიბერალური პოლიტიკური პრინციპების (თავისუფლების თანასწორობა, კანონის უზენაესობა) ნეოლიბერალური გაუფასურების, და ხარჯებზე, მოგებაზე და ეფექტურობაზე აქცენტირების კონტექსტში, საკუთარი სუვერენულობის დაკარგვაზე სახელმწიფო რეაგირებს მთელი რიგი დე-დემოკრატიზაციის პოლიტიკებით: გადაადგილებისა და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვით, რასობრივი დევნით, სახელმწიფო საიდუმლოების გაფართოვებითა, მუდმივი გამოუცხადებელი ომებით.

იმისათვის, რომ მართოს ხალხმა, აუცილებელია მათ ჰქონდეთ, ერთი მხრივ, წვდომა ძალაუფლებაზე, და მეორე მხრივ, ამ ძალაუფლების დემოკრატიზაციის შესაძლებლობა. თუმცა, გლობალიზაციის პროცესში, ერი-სახელმწიფოს სუვერენულობის ჩამოშლა ძირს უთხრის ხალხის წვდომას ძალაუფლებაზე, ხოლო ნეოლიბერალიზმის კონტექსტში, კაპიტალის გლობალური დაუბრკოლებელი ძალის ზრდა აქრობს ამ ძალაუფლების დემოკრატიზაციის შესაძლებლობას. თუ ვამბობთ, რომ დღეს დემოკრატიის არსებობის საკითხი კითხვის ნიშნის ქვეშაა, მაშინ უმჯობესია განვიხილოთ, თუ რა გვრჩება საერთოდ დემოკრატიის არსის, მისი raison d’etre-საგან.

დემოკრატიის პარადოქსები

როგორც ცნობილია, ათენის დემოკრატია გამორიცხავდა ზრდასრული მოსახლეობის 80-90 პროცენტს – ქალებს, მონებს, თავისუფალ უცხოელ მოქალაქეებს და მათ, ვინც არ აკმაყოფილებდა ათენის მოქალაქის სტატუსისთვის მკაცრ და აუცილებელ საგვარეულო კანონებს. დასავლური დემოკრატიის აკვანში არსებული დაყოფის ეს მეთოდი საკმაოდ რადიკალური იყო, თუმცა, გამონაკლისს არ წარმოადგენდა. კონცეპტუალურად და პრაქტიკულად, დემოკრატია ყოველთვის საჭიროებს არადემოკრატიულ პერიფერიასა და მისგან გარიყულ დაბალ სოციალურ ფენას, რომელიც ერთი მხრივ, დემოკრატიას მატერიალურად ასაზრდოებს და მეორე მხრივ, თავად დემოკრატიის არსიც მასთან შეფარდებით განისაზღვრება. ისტორიულად, ყველა დემოკრატიას ახასიათებდა დაფარული ‘შიგთავსი’ – მონები, მკვიდრი მოსახლეობა, ქალები, ღარიბები, კონკრეტული რასები, ეთნოსები, რელიგიური ჯგუფები, თუ (დღეს) არალეგალური მიგრანტები და უცხოელები. ამის გარდა, ყოველთვის გვაქვს დემოკრატიის განმსაზღვრელი მის ფარგლებს გარეთაც – „ბარბაროსები“, ტერმინი, რომელიც პირველად ანტიკურ დროში ჩნდება, თუმცა, დღემდე დემოკრატიულ საზოგადოებებში მას სხვადასხვა ფორმით გამუდმებით იყენებენ, კომუნისტური რეჟიმებისა თუ საკუთარი კოლონიების მისამართით. ჩვენს დროში, დემოკრატების ამგვარი მანუგეშებელი ფიგურა „ისლამიზმია“, განსაკუთრებით კი, დასავლური დე-დემოკრატიზაციის პროცესის კონტექსტში. მაშასადამე, დემოკრატია ყოველთვის იდგა აშკარა ანტიუნივერსალიზმზე, რაც მიგვანიშნებს იმაზე, რომ თუ უნივერსალური დემოკრატიის იმპერიალისტური ოცნება მართლაც ასრულდება, ნაკლებსავარაუდოა, მან დემოკრატიული ფორმა მიიღოს.

თუ პრემოდერნული, რესპუბლიკური დემოკრატია დაფუძნებული იყო საერთო მმართველობის ღირებულებაზე – სახალხო მმართველობა ხალხისთვის – და, შესაბამისად, თანასწორობის პრინციპზე, თანამედროვე დემოკრატიის უმთავრესი დაპირება თავისუფლებაა. თანამედროვე დემოკრატიის დაპირება არასდროს ყოფილა თანასწორობა, თუ არ ჩავთვლით წარმომადგენლობის ყველაზე ფორმალურ გაგებას (ერთი ადამიანი – ერთი ხმა), ან კანონის წინაშე თანასწორობას (რომელიც დემოკრატიისთვის აუცილებელი ატრიბუტი არ არის, იშვიათადაა უზრუნველყოფილი პრაქტიკაში, და არარელევანტურია არსებითი თანასწორობის კონტექსტში). უფრო მეტიც, დემოკრატიის ნორმატიული უპირატესობის საფუძველში რუსოს ცნობილი და რთული „სანაძლეო“ დევს – უმართავი ინდივიდუალური თავისუფლებების დათმობა კოლექტიური პოლიტიკური ძალაუფლებისა და ინდივიდუალური თავისუფლების რეალიზების მიზნით. მართლაც, თავისუფლება დემოკრატიის მთავარი მეტონიმიური მეწყვილეა მაშინაც კი, როდესაც ხალხის მმართველობის დაპირება დავიწყებასაა მიცემული. ჩვენი გათავისუფლება მხოლოდ დემოკრატიას შეუძლია, რადგან მხოლოდ დემოკრატიაში ვართ იმ ძალაუფლების ავტორები, რომელიც გვმართავს.

მოდერნულობაში თავისუფლება გვესმის, როგორც საკუთარი თავისათვის კანონის დაწესება, რომელიც, როგორც წესი, ადამიანის უნივერსალურ სურვილად, თუ არა, ადამიანობის კვინტესენციადაა მიჩნეული, როგორც ამას კანტი, რუსო და მილი ამტკიცებდნენ. მართლაც, მოდერნულობაში გაჩენილი აპრიორი თავისუფალი მორალური სუბიექტია ის, ვინც აფუძნებს დემოკრატიას, როგორც ერთადერთ ლეგიტიმურ თანამედროვე დასავლურ პოლიტიკურ ფორმას. ეს არის სუბიექტის ფიგურა, რომლის წყალობით დემოკრატიის ლეგიტიმურობა ფაქტობრივად უდავოა. ამავდროულად, ამ თეთრმა, მასკულინურმა და კოლონიურმა სუბიექტმა დაუშვა და გადაიბარა დემოკრატიის იერარქიები, დაყოფა და ძალადობა დაქვემდებარებულთა მიმართ მთელი მისი თანამედროვე არსებობის მანძილზე. ამრიგად, დემოკრატიის საფუძველშივე დევს დაუფარავი ‘არა-თავისუფლება’, რომელიც, შესაძლოა, მისი აუცილებელი წინაპირობაცაა. ეს კი მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ყველა ხალხების გათავისუფლების იმპერიული ოცნების მატერიალიზაციას, სავარაუდოდ, დემოკრატიის ფორმა არ ექნება.

თავისუფლების შეუძლებლობა

თანამედროვე დემოკრატიის ნორმატიული პრეზუმფცია საკუთარი თავისათვის კანონის დაწესებაა, რომელიც მიღწეულია პოლიტიის (polity) მმართველობით; სუბიექტის სუვერენულობა პოლიტიის სუვერენულობასთანაა გადაჯაჭვული, რამდენადაც, ერთი მეორეს უზრუნველყოფს. მაგრამ, რა კანონზე, და ვის მმართველობაზე ვლაპარაკობთ? გვიანმოდერნულობაში, მთელი რიგი ნორმატიული (ფორმალურად არაპოლიტიკური) ძალაუფლებების თეორიზებამ და კანტიანური სუბიექტის უმოწყალო კრიტიკამ თავისუფლების განსაზღვრება განსაკუთრებით რთული და ბუნდოვანი გახადა. რომელი ძალები უნდა ვმართოთ, რა კანონები უნდა მივიღოთ, რა ძალები უნდა მოვდრიკოთ ჩვენი ნების შესაბამისად იმისათვის, რომ თუნდაც მოკრძალებულად შევძლოთ საკუთარი თავის მართვა და კანონების დაწესება? საუკუნეების განმავლობაში ამ საკითხზე აზრთა სხვადასხვაობა იყო დემოკრატებს შორის. ერთი მხრივ, ლიბერალებისთვის ცენტრალურია არჩეული საკანონმდებლო წარმომადგენლობა, ინდივიდუალური საქმიანობისა და მიზნების მინიმალურ შეზღუდვასთან ერთად. მეორე მხრივ, მარქსისტები ამტკიცებენ, რომ ადამიანის თავისუფლების უპირველესი წინაპირობა საარსებო საშუალებების საერთო საკუთრებისა და კონტროლქვეშ ყოფნაა. რადიკალი დემოკრატები ხაზს უსვამენ პირდაპირი პოლიტიკური მონაწილეობის მნიშვენლობას, ხოლო ლიბერტარიანელების მიზანია მინიმუმამდე შეამცირონ პოლიტიკური ძალაუფლება და ინსტიტუტები.

მაშინ, როდესაც ჩვენი მაწარმოებელი სოციალური ძალაუფლებებისა და დისკურსების აღიარებისას, ვთმობთ აპრიორი მორალური სუბიექტის იდეას, შეუძლებელია საკითხის ლიბერალური ფორმულირების ერთგულები დავრჩეთ. სახალხო თანხმობა კანონებსა და წარმომადგენლობაზე არასაკმარისი წინაპირობაა დემოკრატიაში თვითკანონმდებლობის დაპირების შესასრულებლად. ნაცვლად ამისა, საჭიროა ვეძიოთ კონტროლის მექანიზმები და ცოდნა იმ ძალების შესახებ, რომლებიც გვაწარმოებენ, როგორც სუბიექტებს, აწარმოებენ ნორმებს, და რომელთა მეშვეობით აღვიქვამთ რეალობას და ვაკეთებთ არჩევანს არჩევნებისა თუ საკანონმდებლო ძალაუფლების გახორციელებისას. ძალაუფლება, როგორც სამყაროს ფორმირება და არა მასზე ბატონობა, — ან უკეთ რომ ვთქვათ, ბატონობის აღქმა, როგორც ფაბრიკაციისა, და არა უბრალოდ სუბიექტის მმართველობის ან დამორჩილების, — მოითხოვს იმას, რომ დემოკრატებმა ღრმად შეაღწიონ მრავალშრიან ძალაუფლებრივ წესრიგებში, რომლებიც თავისუფლების საფუძველი გახდება. მტკიცება, რომ ჩვენ და ჩვენი სოციალური სამყარო გარდაუვლად განსაზღვრულები ვართ ისეთი ძალების მიერ, რომლებიც ჩვენი კონტროლის მიღმაა, არღვევს კენჭისყრითა და თანხმობით მიღწეული მმართველობის ლიბერალურ იდეას. ამავდროულად, აბსურდია იმის თქმაც, რომ შესაძლებელია დემოკრატიულად ვმართოთ აბსოლუტურად ყველა მაკონსტრუირებელი ძალა, რომელიც ჩვენს სოციალურ სამყაროში გვხვდება: ეს იმდენადაა შეუძლებელი, რამდენადაც წარმოუდგენელია ჩვენი ფსიქიკისა და ცნობიერების გვერდის ავლით გარესამყაროზე დაკვირვება და მისი შეცნობა.

შესაბამისად, იმისათვის, რომ დემოკრატიამ მნიშვნელობა შეიძინოს, მან უნდა შეაღწიოს ძალაუფლების ქსოვილში ისე, როგორც არასდროს, და გულწრფელად რომ ვთქვა, მან ასევე უნდა დათმოს თავისუფლება, როგორც მისი ჯილდო. ამ გაგებით, დემოკრატია ვერასოდეს მიიღწევა, და ის შესაძლებელია იყოს მხოლოდ (მიუღწეველი) მიზანი და უწყვეტი პოლიტიკური პროექტი; დემოკრატიზაცია ქმნის ძალაუფლების გაზიარების ვალდებულებას, თუმცა, ის მუდმივად დაუსრულებელი პროცესია.

როგორც უკვე ვახსენეთ, დემოკრატიული სუბიექტების მაწარმოებელი კაპიტალი კანონებზე და ბრძანებაზე არანაკლებ შემაშფოთებელი ფენომენია, როგორც ლიბერალური, ასევე ფუკოსეული თუ დერიდასეული თვალსაზრისისათვის. რას ნიშნავს დემოკრატიული მმართველობა იმ კონტექსტში, როდესაც ეკონომიკა გაბატონებულია პოლიტიკურ სფეროზე? ამავდროულად, რა შეიძლება იყოს იმაზე უფრო დიდი ფანტაზია, ვიდრე გლობალური კაპიტალისტური ეკონომიკისა და მისი სოციალური, პოლიტიკური, კულტურული და ეკოლოგიური ცხოვრების დაქვემდებარებაა დემოკრატიული, ან მეტიც – ნებისმიერი პოლიტიკური მმართველობისადმი?

მთლიანობაში, ხელახალი დემოკრატიზაციის პერსპექტივებზე ფიქრისას, გარდა სახელმწიფო ძალაუფლებისა, მხედველობაში უნდა გვქონდეს როგორც კაპიტალი, ასევე ნაკლებად მკაფიო ნორმატიული ეკონომიკური ძალები. ისტორიას არ ახსოვს დემოკრატიზაციის წარმატების ან თუნდაც, თანმიმდევრული და მდგრადი ექსპერიმენტების მაგალითებიც კი. ამიტომ, რწმენა პოლიტიკური დემოკრატიის, როგორც ადამიანის თავისუფლების რეალიზაციისა, დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად წარმატებით ავარიდებთ ჩვენს მზერას იმ ძალებს, რომლებიც იმუნურები არიან დემოკრატიზაციისადმი, და ასევე ისეთ ძალებს, რომლებიც უარყოფენ პოლიტიკურის ავტონომიურობასა და უპირატესობას – ანუ იმას, რაზეც იდგა და დგას დემოკრატიის თეორია წარსულსა თუ აწმყოში. გარდა ამისა, ეს რწმენა გულისხმობს დემოკრატიის თეორიზებასა და პრაქტიკაში გახორციელებას მახვილი რეალისტური ყურადღებით ისეთ ძალებზე, რომელთა თეორიზება, გადაჭრა და დამორჩილება დემოკრატიას არასდროს უცდია. ამ კუთხით კი, ძნელი წარმოსადგენია ტერმინ დემოკრატიაზე ლიბერალური მონოპოლიის უფრო უხეში ნგრევა.

სურთ ადამიანებს თავისუფლება? გვსურს, რომ ადამიანები თავისუფლები იყვნენ?

არსებობს კიდევ ერთი, ალბათ ყველაზე სერიოზული გამოწვევა მათთვის, ვისაც სახალხო მმართველობის სწამს. როგორც უკვე ვახსენე, დემოკრატიის, როგორც სიკეთის პრეზუმფცია ეფუძნება ვარაუდს, რომ ადამიანებს სურთ თავადვე იყვნენ კანონმდებლები, და არაპასუხისმგებლიანი, კონცენტრირებული პოლიტიკური ძალაუფლების საფრთხეები დაზღვეული იყოს დემოსის მმართველობით. თუმცა, რომელი ისტორიული მტკიცებულება ან ფილოსოფიური პრინციპი მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ადამიანებს, როგორც დოსტოევსკი ამბობდა, „თავისუფლება, პურზე მეტად სურთ?“ მეოცე საუკუნის ყველა მაგალითი ამტკიცებს, რომ ბაზრის მაცდურობის, დისციპლინური ძალაუფლების ნორმებისა და ადამიანის სულ უფრო მეტად შეუზღუდავი და მოუწესრიგებელი გეოგრაფიის ფონზე, დასავლური საზოგადოების უმრავლესობამ, საკუთარი ცხოვრების განკარგვის ნაცვლად, არჩევანი მორალიზებაზე, კონსიუმერიზმზე, კონფორმიზმზე, ფუფუნებაზე გააკეთა – აირჩია იყოს, იფიქროს და აკეთოს ის, რასაც უბრძანებენ. ესაა თავსატეხი თავისუფლებისა და მისი მომავლის შესახებ, რომელიც პირველად ჰერბერტ მარკუზემ შენიშნა გასული საუკუნის შუაში. თუ ადამიანები თავისუფლების თანმხლები პასუხისმგებლობის აღებაზე უარს ამბობენ, თუ მათ პოლიტიკური თავისუფლების პროექტი არ აქვთ გაცნობიერებული, რა გავლენა აქვს მას იმ ტიპის პოლიტიკურ წესრიგებზე, რომლებიც ამ სურვილებსა და ორიენტაციას ითვალისწინებენ? წარმოშობს თუ არა ეს მოცემულობა მანიპულაციისა და სხვადასხვა სოციალური და ეკონომიკური ძალების გაბატონების უკიდურეს საფრთხეებს? პლატონი წუხდა, რომ საკუთარ პოლიტიკურ არსებობაზე პასუხისმგებელი მოუწესრიგებული სულები, საბოლოოდ, დეკადენსისა და თავაშვებული გარყვნილების შემოქმედები გახდებოდნენ. თუმცა, დღეს სახეზე გვაქვს უფრო აშკარა და შემაშფოთებელი საფრთხე: ხალხის მიერ მხარდაჭერილი ფაშიზმი. როგორაა შესაძლებელი დემოკრატიების საფარქვეშ მყოფმა არადემოკრატებმა, რომლებიც გლობალურად დახშული და დაუძლეველი ლანდშაფტის ფონზე, სხვადასხვა შფოთვებითა და შიშებით არიან შეპყრობილნი, და არ აქვთ წარმოდგენა იმ ძალების მოქმედების შესახებ, რომლის წინაშეც დგანან, გააკეთონ არჩევანი თავისუფლებისა და თანასწორობის სასარგებლოდ, ლაპარაკი ზედმეტია აქტიურად იღწვოდნენ საკუთარი თუ სხვების თავისუფლებისა და თანასწორობისათვის? ერთი მხრივ, პრობლემაა ხალხი, რომელსაც არ აქვს სწრაფვა დემოკრატიული თავისუფლებისაკენ, ხოლო მეორე მხრივ, ისეთი დემოკრატიები, რომელიც არ გვსურს – ანუ, „თავისუფალი“ ხალხების დემოკრატიები, სადაც ძალაუფლება ეძლევა თეოკრატიებს, იმპერიებს, ტერორსა და სიძულვილის რეჟიმებს, და სადაც ეთნიკური წმენდა, დახურული სამეზობლოები, მოქალაქეობის ეთნიკური ნიშნით ან საიმიგრაციო სტატუსით სტრატიფიკაცია, აგრესიული ნეოლიბერალური პოსტ-ნაციონალური პოლიტიკა, და ტექნოკრატიული ჯგუფების მიერ დემოკრატიული პროცესებისა და ინსტიტუტების გვერდით ავლით ნებისმიერი სოციალური პრობლემის მოგვარების დაპირება, ჩვეული პრაქტიკაა. ამ ორი შესაძლებლობის მოხაზვა პრობლემურია, თუ სახეზე გვაქვს ხალხი, რომელიც ორიენტირებულია მოკლევადიან კმაყოფილებაზე და არა მდგრად, მტკიცე პლანეტაზე, ყალბ უსაფრთხოებაზე და არა მშვიდობაზე, და რომელიც არაა მზად მსხვერპლად გაიღოს საკუთარი სიამოვნება ან სიძულვილი კოლექტიური კეთილდღეობისთვის. რუსო შერყვნილი საზოგადოებრივი ცხოვრების პრობლემას იმდენად მნიშვენლოვნად თვლიდა, რომ, ხშირად, მის დემოკრატიის პროექტში უმთავრეს ამოცანად ასეთი ხალხის დემოკრატებად გარდაქმნის აუცილებლობა გვეჩვენება. რუსოს „თავისუფლების იძულების“ კონცეპტის უამრავი ინტერპრეტაცია არსებობს, მაგრამ ყველა მათგანი თანხმდება სუბიექტის გათავისუფლების ვალდებულების უარყოფაზე იმისათვის, რომ მან შეძლოს ამ ვალდებულების გაცნობიერება. თუმცა, დღეს ძნელი წარმოსადგენია, რამ შეიძლება აიძულოს ადამიანები მართონ საკუთარი თავი ან წარმატებით დაუპირისპირდნენ გაბატონებულ ძალაუფლებას.

შესაძლებლობები

არის თუ არა სახალხო მმართველობის შეუსაბამობა თანამედროვეობასთან კიდევ ერთი მიზეზი, რის გამოც მემარცხენე მოძრაობებმა უარი თქვეს დემოკრატიისათვის ბრძოლაზე და ახალი პოლიტიკური ფორმების კრაეტიულ ძიებაზე? თუ პირიქით, დემოკრატიის, როგორც მნიშვენლოვანი იდეალის გაგება, ყოველთვის გულისხმობს მისი მატერიალიზაციის შეუძლებლობას? იქნებ, დემოკრატია (ისევე, როგორც თავისუფლება, თანასწორობა, მშვიდობა, კმაყოფილება) არასდროს ყოფილა განხორციელებული, თუმცა, ყოველთვის იყო (შესაძლოა, აწმყოშიც ასეა?) მნიშვნელოვანი რამ, რაც უპირისპირდებოდა ადამიანის კოლექტიური შესაძლებლობების შესახებ სრულიად ბნელ წარმოდგენებს? ან იქნებ დემოკრატიას, ისევე როგორც განმანთავისუფლებელ მოძრაობას, შესაძლოა მხოლოდ პროტესტის სახე ჰქონდეს და ფორმალურად აუცილებელია ჩამოვაქვეითოთ მმართველობის ფორმიდან წინააღმდეგობის პოლიტიკამდე?

ამ კითხვაზე პასუხი არ მაქვს. თუმცა, დარწმუნებული ვარ, რომ ახლა იმ ტიპის სლოგანების დრო არ გვაქვს, რომელიც ჩვენს მზერას იმ ძალაუფლებას მოაშორებს, რომელიც დემოკრატიის წინაპირობებს ანადგურებს. მემარცხენე ფილოსოფოსებისა და აქტივისტების შეგონება, რომ საჭიროა „დემოკრატიის გაღრმავება“, „დემოკრატიის დემოკრატიზაცია“, „მიტაცებული დემოკრატიის დაბრუნება“, „დემოკრატიის პლურალიზაცია“, ჩვენი თავის მიძღვნა „მომავალი დემოკრატიისადმი. . .“, სასარგებლო იქნება მაშინ, თუ პირდაპირ დავიწყებთ ფიქრს ამ ძალებზე. ჩვენ გვჭირდება გულწრფელი და ღრმა მსჯელობა იმის შესახებ, თუ რას წარმოადგენს ძალაუფლების დემოკრატიულად გაზიარების მინიმალური ზღვარი, გვჯერა თუ არა, და რატომ გვჯერა მაინცდამაინც დემოკრატიის, არის თუ არა დემოკრატია სიცოცხლისუნარიანი 21-ე საუკუნეში, და არსებობს თუ არა დემოკრატიის ეფექტური და არაშემაშფოთებელი ალტერნატივა, რომელსაც სიბნელის დამარცხების ძალა შესწევს. ასევე, არსებობს თუ არა ხალხისათვის ძალაუფლების, თუნდაც მოკრძალებულად გაზიარების გზა, იმისათვის, რომ მოკრძალებულად მაინც ვიყოთ თვითკანონმდებლები? არის თუ არა დემოკრატიის მიერ დაპირებული თავისუფლება ის რაც ადამიანებს სურთ? არის თუ არა ეს სურვილი დასწავლადი? მოიტანს თუ არა ეს თავისუფლება სიკეთეს? რა სახის შეზღუდვებსა და საზღვრებს მოითხოვს დემოკრატია, და მათი არარსებობის შემთხვევაში, შესაძლებელია თუ არა დემოკრატიის არსებობა? იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ამ კითხვებზე პასუხს მოვნახავთ, პასუხგაუცემელი დარჩება მთავარი: როგორაა შესაძლებელი დემოსის მიერ სახალხო ძალაუფლების დამყარება და მასთან თვითიდენტიფიკაცია, თუ დემოკრატია ვერ სცდება საკუთარი თავის ინვერსიის ფასადურ ლეგიტიმაციას?