რუსული საკითხი: რუსულ-უკრაინული გადაჯაჭვულობის მიმოხილვა

სერჰი პლოხი

გიორგი ყუშიტაშვილის თარგმანი

ტექსტის PDF ვერსია შეგიძლიათ ჩამოტვირთოთ ამ ბმულზე

საბჭოთა კავშირის დაშლამ სააშკარაოზე გამოიტანა ის ბუნდოვანება, რომელიც ერთი მხრივ რუსეთის(მოგვიანებით საბჭოთა) იმპერიისა და მეორე მხრივ რუსული ერის გაგებებს შორის რუსეთის მთელი ისტორიის განმავლობაში არსებობდა. 1991 წელს რუსეთმა თავისი იმპერიის არასლავურ ნაწილებზე უარი თქვა, თუმცა სლავურ ნაწილებთან გამოთხოვება გაუჭირდა. რუსული ეთნიკურობის, კულტურისა და იდენტობის იმ საზღვრებში მოქცევა, რასაც რუსეთის ფედერაცია ამჟამად თანამედროვე პოლიტიკურ რუკაზე იკავებს, რუსეთში დღესაც დიდ პრობლემას წარმოადგენს, განსაკუთრებით მაშინ როცა საქმე მოსაზღვრე უკრაინასა და ბელარუსს ეხება.

რუსული საკითხი, რომელიც საბჭოთა კავშირის დეზინტეგრაციისას და მის შემდგომ რუსული ერის წინაშე არსებულ პრობლემათა მთელ წყებას მოიაზრებს, პირველად მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის ყველაზე ცნობილმა რუსმა ავტორმა, ალექსანდრ სოლჟენიცინმა 1990-2008 წლებში გამოქვეყნებულ სტატიათა სერიაში დასვა. ერთ-ერთი ასეთი ნაშრომი, სათაურით „რუსული საკითხი მეოცე საუკუნის მიწურულს“ (1994), რუსული ისტორიის მიმოხილვას ეთმობოდა, მოყოლებული კიევის რუსეთიდან პირველ პოსტსაბჭოურ წლებამდე. სოლჟენიცინისთვის რუსული საკითხი პირველ რიგში რუსული ერის გადარჩენას გულისხმობდა. თავის ესეში ის რუსული ერის წინაშე მდგომ ისეთ საფრთხეებს გამოკვეთდა, როგორიცაა მორალური დაცემა, ეკონომიკური დეგრადაცია, დასავლური ღირებულებებისა და ინსტიტუტების მზარდი გავლენა და ახლადშექმნილი სახელმწიფო საზღვრებით რუსეთის დანაწევრება. სოლჟენიცინი იმპერიული მმართველობის ბოლო წლებს ისე აღწერდა, როგორც რუსეთის იმპერიისა და რუსული ერისათვის დაკარგულ სამოთხეს.

მისივე მტკიცებით, ის იმპერიალისტი არ ყოფილა. და ის ამაში მართალი იყო. სოლჟენიცინი რუსული ერის აღმშენებლობით იყო დაკავებული. ჯერ კიდევ 1990 წელს ის რუსებს მოუწოდებდა უარი ეთქვათ არასლავურ რესპუბლიკებთან კავშირის გაგრძელებაზე, იმ შემთხვევაშიც კი თუ თავად ამ რესპუბლიკებს საწინააღმდეგო სურდათ. სოლჟენიცინის წარმოდგენაში რუსული ერი „დიდი რუსეთის“ ბირთვსა და აღმოსავლეთ სლავურ პერიფერიას მოიცავდა, უკრაინელების, ბელარუსებისა და სხვა ქვეყნებში მცხოვრები რუსულენოვანი მოსახლეობის ჩათვლით. მისთვის საკითხის საუკეთესო გადაწყვეტას „რუსული კავშირის“ შექმნა წარმოადგენდა, რომელიც რუსეთს, უკრაინას, ბელარუსსა და ჩრდილოეთ ყაზახეთს გააერთიანებდა. თუმცა როცა 1991 წელს „დიდი რუსეთის“ შექმნის ეს გეგმა ვერ განხორციელდა, სოლჟენიცინმა რუსეთისთვის პრიორიტეტულად საზღვარგარეთ მცხოვრები რუსებისა და რუსულენოვანი მოსახლეობის უფლებების დაცვა მიიჩნია, რაც ასევე გულისხმობდა რუსული ეთნიკური ავტონომიების ჩამოყალიბების მოთხოვნას იმ სახელმწიფოებში სადაც რუსები და რუსულენოვანი მოსახლეობა უმრავლესობას წარმოადგენდა.[1]

თავად ნახევრად უკრაინელ სოლჟენიცინს განსაკუთრებით უჭირდა უკრაინის დამოუკიდებლობასთან შეგუება და ეჭვქვეშ აყენებდა უკრაინული სახელმწიფოს სუვერენიტეტს ქვეყნის აღმოსავლეთ და სამხრეთ რეგიონებზე, სადაც მართალია უკრაინელები უმრავლესობას შეადგენდნენ, თუმცა ყოველდღიურ ცხოვრებაში დომინანტურ ენას რუსული წარმოადგენდა. უკრაინასთან დაკავშირებით სოლჟენიცინი შემდეგ რამეს წერდა: “უკრაინის ტერიტორიის იმ მიწებზე გაფართოება, რომლებიც ლენინამდე უკრაინული არასდროს ყოფილა განსაკუთრებით მძიმე შეცდომა იყო. საუბარია დონეცკის ორ პროვინციაზე, „ნოვორასიისა“(მელიტოპოლი-ხერსონი-ოდესა) და ყირიმის მთლიან სამხრეთ სარტყელზე. ამ უმთავრესი ფსიქოლოგიური სიმცდარის გარდაუვალი და უმძიმესი გავლენა გამოიხატება დასავლური და აღმოსავლური პროვინციების ხელოვნურ კავშირში, ეკლესიის ორ(ახლა უკვე სამ) ნაწილად გაყოფაში, და ჩაგრული რუსული ენის მიერ თავისი უფლებებისთვის გარდაუვალ ბრძოლაში. ენის, რომელსაც მოსახლეობის 63% მშობლიურად მიიჩნევს. რამხელა ამაო და უნაყოფო შრომა უნდა იქნას გაღებული ამ ბზარების ამოსავსებად. როგორც ანდაზა გვეუბნება, ქურდს ქუდი ეწვისო.”[2]

სოლჟენიცინის ეს სიტყვები წინასწარმეტყველებად იქცა. თავად კომუნიზმის მგზნებარე ოპონენტი, სოლჟენიცინი რუსული ერის გარშემო არსებულ პრობლემათა უმეტესობას საბჭოთა იდეოლოგიასა და პრაქტიკებს მიაწერდა. ამიტომ მას წინსვლის გზად საბჭოთა კავშირამდელ დროში დაბრუნება ესახებოდა. ღრმა პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული კრიზისის აღმოსაფხვრელად რუსეთი თავის საწყისებს უნდა დაბრუნებოდა, რაც იმპერიის დროინდელი დიდი რუსული ერის შექმნას გულისხმობდა, უკრაინელების, ბელარუსებისა და რუსების ჩათვლით. ახალი რუსული სახელმწიფოსა და საზოგადოებისთვის შეთავაზებული რუსული ერის აღმშენებლობის სოლჟენიცინისეული კონსერვატიული უტოპია ის ნაღმი აღმოჩნდა, რომელიც რუსულ-უკრაინული კონფლიქტის დაწყებასთან ერთად ამოქმედდა. ვლადიმერ პუტინმა, ვისაც არაერთხელ საჯაროდ დაუფიქსირებია სოლჟენიცინითა და მისი ნაწერებით აღფრთოვანება, 2008 წლის ნატოს სამიტზე ჯორჯ ბუშის დასარწმუნებლად თითქმის იგივე რიტორიკა გამოიყენა, რომ უკრაინა „სუვერენულ სახელმწოსაც კი არ წარმოადგენს“ და რომ, მისი ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი რუსეთის მიერ იყო „ნაჩუქარი“ უკრაინისთვის. 2014 წელს რუსეთმა უკრაინის სუვერენულ ტერიტორიაში შემავალი, თუმცა ეთნიკური რუსული უმრავლესობის მქონე ყირიმის ნახევარკუნძულის ანექსირება მოახდინა და სამხედრო ოპერაციები წამოიწყო აღმოსავლეთ უკრაინაში, დონბასის რეგიონში, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა რუსულენოვანი იყო.[3]

რუსულ-უკრაინულმა კონფლიქტმა ხელახლა გააცოცხლა ბევრი ის თემა, რასაც ამ რეგიონის პოლიტიკურ თუ კულტურულ ცხოვრებაში წინა ხუთი საუკუნის განმავლობაში ცენტრალური ადგილი ეჭირა. მათ შორისაა რუსეთის მისწრაფება მსოფლიო ძალად ქცევისკენ და საკუთარი საზღვრების მიღმა არსებული გავლენები; რელიგიის, განსაკუთრებით მართლმადიდებლობის, განგრძობადი მნიშვნელობა რუსული იდენტობის განსაზღვრასა და საგარეო პოლიტიკის წარმოებაში; და ენისა და კულტურის ინსტრუმენტალიზაცია სახელმწიფო პოლიტიკის გატარებაში. რაც უფრო მნიშვნელოვანია, წამოჭრილმა კონფლიქტმა მსოფლიოს ასევე შეახსენა, რომ თანამედროვე რუსული ერი ჯერ კიდევ შორსაა საბოლოოდ ჩამოყალიბებისგან. ამგვარად დანახული „რუსული საკითხი“ კვლავ ელის გადაჭრას. გაუჩენს თუ არა უკრაინაში მიმდინარე შეტაკებები ბზარებს პანრუსულ იდენტობას, რომელსაც ფესვები რუსულ იმპერიულ ეპოქაში აქვს? ჩაანაცვლებს თუ არა ამ იდენტობას რუსული ერის პოლიტიკური იდეა, რომლის საზღვრებიც თანამედროვე რუსეთის ფედერაციით იქნება შემოსაზღვრული? ამ კითხვებზე აშკარა პასუხები კვლავ ბუნდოვანია, თუმცა პანრუსული იდეის ერთიანი ისტორიის მიმოხილვა მისი საწყისების პოვნასა და იმის ახსნაში უნდა დაგვეხმაროს, თუ როგორ მოახერხა მან ამდენ ხანს გადარჩენა და რატომ აღმოჩნდა ეს იდეა შეუსაბამო თანამედორვე სიცოცხლისუნარიანი სახელმწიფოს საფუძვლად ქცევისათვის.[4]

*

XV საუკუნის შუა ხანებში მოსკოვის დიდი სამთავროს დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ქცევის პერიოდიდან მოყოლებული კიევური მემკვიდრეობა ცენტრალური მნიშვნელობის იყო რუსული იდენტობისთვის. მომდევნო საუკუნეების განმავლობაში ამ მემკვიდრეობის საკითხი თანამედროვე რუსეთის დამფუძნებელ მითად იქცა. სწორედ მოსკოვური დინასტიისა და ეკლესიის კიევურ ფესვებს დაეფუძნა ის მითი, რომელიც მოსკოვიტურ რუსეთს ერთი მხრივ ბოლოდროინდელ მონღოლურ წარსულთან წყვეტისა და მეორე მხრივ ბიზანტიურ მემკვიდრეობაზე პრეტენზიის გამოთქმის საშუალებას აძლევს. ამავე პერიოდიდან მოდის ხანგრძლივი ტრადიცია, მოყოლებული მოსკოვური დამოუკიდებელი სახელმწიფოს პირველი დამაარსებლის, ივანე III-ის მმართველობიდან, რუსი ცარების ერთდროულად ორი ტრადიციის განსხეულებად შერაცხვისა, ერთი მხრივ ხანის, მეორე მხრივ კი ბასილევსის, მონღოლი და ბიზანტიელი მმართველებისა. ხშირად მხედველობის მიღმა რჩება ის ფაქტი, რომ ცარისტული მმართველობის ამგვარი ინტერპრეტაცია დინასტიის სამეფო საწყისებსაც განამტკიცებდა, რაც მხოლოდ მოსკოველ მმართველთა ტიტულში როდია აღბეჭდილი. მოსკოველ მმართველთა რწმენით, ისინი კიევის რიურიკიდთა დინასტიის წევრები (შემდგეში გამგრძელებლები) იყვნენ. ცარმა ივანე მრისხანემ კიევური დინასტიის ბიზანტიასთან კავშირი შემდეგში საკუთარი თავის რომის იმპერატორ ავგუსტუსის შთამომავლად წარმოსაჩენად გამოიყენა. კიევური და მოსკოვური დინასტიების განგრძობითობის კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ელემენტი ის იყო, რომ ამან მოსკოველ მმართელებს საშუალება მისცა პრეტენზია განეცხადებინათ კიევური სამეფო ოჯახის მემკვიდრეობაზე. მემკვიდრეობის უფლებამ, რომელიც პირველად სრული სახით XV საუკუნის ბოლოს მოსკოვის მიერ ნოვგოროდის რესპუბლიკის დამორჩილებისას იქნა ფორმულირებული, მოსკოველ მმართველებს XVI და XVII საუკუნეებში შესაძლებლობა მისცა საკუთარი მმართველობის ქვეშ მოექცია არამხოლოდ ეთნიკურად რუსული, არამედ ბელარსული და უკრაინული მიწებიც.[5]

XVIII საუკუნის ბოლოს, ეკატერინე II-მ, ვინც სისხლით არც რიურიკიდი ყოფილა და არც რომანოვი, პოლონეთის რამდენჯერმე დანაწევრებას უკეთესი გამართლება ვერ მოუძებნა, თუ არა საზეიმო მედლის მოჭრა, წარწერით: „დავიბრუნე, ის რაც მომწყვიტეს“, რაც აღნიშნული მიწების კიევურ მემკვიდრეობაზე მიანიშნებდა. პირველი მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას, ცარმა ნიკოლოზ II-მ რუსეთის მიწების მისი სკიპტრის ქვეშ ხანმოკლე გაერთიანება 1915 წელს ლვივში პირადად გამგზავრებით იზეიმა. მოსკოვის მიერ რუსთა მემკვიდრეობის ხელახლა შემოკრების იდეამ იმპერიის დამხობასაც გაუძლო და მეორე მსოფლიო ომში სტალინის მიერ დასავლეთ უკრაინის დაკავების პერიოდში კვლავ გაცოცხლდა. მოსკოვის ხუთასწლიანი მცდელობები, საკუთარ კონტროლქვეშ მოექცია დიდი ხნის წინ განადგურებული კიევის რუსთა სამთავროს ისტორიული თუ ტერიტორიული მემკვიდრეობა, 1945 წელს საბჭოთა კავშირის მიერ დღევანდელი უკრაინული ზაკარპატიის ანექსირებით საბოლოოდ განხორციელდა. თუმცა მიუხედავად ნახევარათასწლეულიანი მცდელობებისა ზაკარპატიისა და მასთან ერთად მთლიანი უკრაინის დაკარგვას ნახევარი საუკუნეც არ დასჭირდა. 1991 წელს საბჭოთა კავშირი დაიშალა. ხოლო ამან ძველი რუსეთის მიწების ხელახალი გაერთიანება კვლავ მოსკოვის ერთ-ერთ მთავარ მამოძრავებელ მიზნად აქცია.[6]

რუსული კულტურისა და თვითიდენტიფიკაციის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტი, რომელიც სათავეს კიევის რუსეთის დროიდან იღებს რელიგიაა. რუსების აბსოლუტური უმრავლესობა საკუთარ თავს მართლმადიდებლურ ეკლესიას მიაკუთვნებს, ქრისტიანული სარწმუნოების მიმდინარეობას, რომელიც დღევანდელი რუსეთის ტერიტორიაზე შუა საუკუნეებში სწორედ კიევიდან შევიდა. 2016 წელს მოსკოვის ცენტრში წმინდა ვოლოდიმირის მონუმენტის აღმართვა ადასტურებს, რომ კიევთან კავშირი არამხოლოდ რუსული ისტორიისთვისაა მნიშვნელოვანი, არამედ თანამედროვე რუსეთის თვითიდენტიფიკაციისთვისაც. კიევის საეკლესიო მანტიის გარშემო საუკუნეების წინ გაჩენილ მეტოქეობაში მალევე სწორედ მოსკოვი აღმოჩნდა გამარჯვებული. მე-XIV საუკუნის პირველ ათწლეულებში, როცა ჩრდილოაღმოსავლეთის რუსთა პოლიტიკური ცენტრი ჯერ კიდევ ქალაქ ვლადიმირში მდებარეობდა, რიურიკიდების მოსკოვურმა მცირე შტომ კიევიდან მონღოლთა შემოსევას გამოქცეული რუსთა მიტროპოლიტის დარწმუნება შეძლო, საკუთარ ადგილსამყოფლად ვლადიმირის ნაცვლად მოსკოვი აერჩია. შემდეგში რუსთა მიტროპოლიტს მოსკოვი აღარასდროს დაუტოვებია, რაც მოსკოველ მმართველებს ჩრდილოაღმოსავლეთის რუსთა შორის პირველობის მარტივად მოპოვებასა და მოგვიანებით საკუთარი კონტროლის კიევის რუსეთის სხვა მართლმადიდებლურ მიწებზე გავრცელებაშიც დაეხმარათ.

XV საუკუნის მოერე ნახევარში პირველი დამოუკიდებელი მოსკოვური (რუსული) სახელმწიფოს ჩამოყალიბებიდან მოყოლებული, რუსი მმართველები მოსკოვში მდებარე რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის საშუალებით, თავიანთ სამეფოს არამხოლოდ მონღოლთა იმპერიის მემკვიდრე მუსლიმური სახანოებისგან გამოყოფდნენ, არამედ დანარჩენი ქრისტიანული სამყაროსგანაც. ფლორენციის კრებაზე (1439) ბიზანტიის მიერ რომის ეკლესიასთან საეკლესიო კავშირში შესვლის შემდეგ, მოსკოვის ეკლესიამ კონსტანტინოპოლიდან წარგზავნილი მიტროპოლიტების მიღებაზე უარი თქვა, რითიც ფაქტობრივად ერთდროულად გაწყვიტა კავშირი ქრისტიანობის დასავლურ და აღმოსავლურ მიმდინარეობებთან და მოსკოვის მართლმადიდებლური ეკლესია წმინდად რუსულ ინსტიტუციად იქცა, ხოლო მოსკოვური მართლმადიდებლობა წმინდად რუსულ მიმდინარეობად. ამ განხეთქილებამ ყოფილი კიევური მიწებიც შუაზე გაყო, ერთი მხრივ უკრაინულ და ბელარუსულ მიწებად, რომლებიც კონსტანტინოპოლის ერთგულნი დარჩნენ და მეორე მხირვ დამოუკიდებელ მოსკოვურ ეკლესიად, რომელსაც არცერთი ქრისტიანული კონფესია არ აღიარებდა. ამგვარმა დროულმა იზოლაციამ მოსკოვურ საზოგადოებასა და იდენტობას ღრმა კვალი დაამჩნია, რომელიც დღემდე შეინიშნება წმინდად რუსულობისა და მმართლმადიდებლობის თავდაპირველი ფორმისადმი ერთგულების სიმბიოზის სახით.

მხოლოდ XVII საუკუნეში მოსკოვის საპატრიარქოს შექმნითა (1589) და მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთთან კავშირების აღდგენით მოახერხა მოსკოვმა თავი დაეღწია თავისი იზოლაციონისტური რელიგიური მსოფლმხედველობისთვის და მართლამდიდებლობა „რუსული მიწების ხელახალი შემოკრებისათვის“ ბრძოლაში ახალ ინსტრუმენტად გამოეყენებინა. XVII საუკუნის შუა ნახევარში, როცა ცარმა ალექსეი მიხაილოვიჩმა ბოგდან ხმელნიცკის უკრაინელ კაზაკთა სახელმწიფო თავისი გავლენის ქვეშ მოქცია, გადაწყვეტილების უმთავრეს გამართლებად სწორედ ერთმორწმუნეთა დაცვის აუცილებლობა გამოიყენა, რაც პროტესტანტული რეფორმაციისა და კათოლიკური კონტრრეფორმაციის ხანაში ნამდვილად ძლიერ არგუმენტად მოჩანდა. მომდევნო საუკუნე-ნახევრის განმავლობაში, როცა მოსკოვური და რუსეთის საიმპერიო არმიები დასავლეთით განაგრძნობდნენ წინსვლას, მოსკოვის პატრიარქები არამარტო ლოცავდნენ სალაშქროდ მიმავალ რუსეთის არმიას, არამედ პირადად ხელმძღვანელობდნენ ცართა ახალი ქვეშევრდომების ძალდატანებითი რელიგიური მოქცევის კამპანიას, რამაც განსაკუთრებით აქტიური სახე XVII საუკუნის ბოლო ათწლეულებში კიევის მიტროპოლიტის მოსკოვის საპატრიარქოსთვის დამორჩილების შემდეგ მიიღო. პრობლემურ საკითხს ის წარმოადგენდა, რომ რეჩ პოსპოლიტას ტერიტორიებზე მცხოვრები ბევრი მოსახლე, რომლებიც პოლონეთის დანაწევრების შემდეგ უკვე რუსეთის იმპერიის ქვეშევრდომებად ქცეულიყვნენ, უნიატურ კათოლიკურ ეკლესიას მიეკუთვნებოდნენ და უპირატესად რომის ეკლესიის იურისდიქციასა და დოგმებს აღიარებდნენ.

მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის საქმიანობის ლაიტმოტივს უნიატთა „მათი მამების სარწმუნოებაზე“ „ხელახალი მოქცევა“ წარმოადგენდა: ბელარუსი და უკრაინელი უნიატები მართლმადიდებლური ეკლესიის კონტროლქვეშ 1839 წლის პოლაცკის კრებაზე მოექცნენ. იგივე პოლიტიკა შენარჩუნდა საბჭოთა კავშირშიც. მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს იოსებ სტალინმა მართლმადიდებლურ ეკლესიას ნება დართო ძალდატანებით „შემოეერთებინათ“ ყოფილი უნიატები, რომლებსაც დღეს დასავლეთ უკრაინაში ბერძენ კათოლიკეებად მოიხსენიებენ. უკრაინაში მოსკოვის ეკლესიის გავლენები საბჭოთა კავშირის ბოლო წლებში შეირყა, ერთი მხრივ “ბერძენ კათოლიკეთა უკრაინული ეკლესიის“ ხელახალი აღმავლობით, მეორე მხრივ კი უკრაინის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში დამოუკიდებელი ჯგუფების გაჩენით, რაც ორი ავტოკეფალური ეკლესიის, „უკრაინის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიისა“ და „უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის კიევის საპატრიარქოს“ შექმნით დასრულდა. კიევის რუსთა ყოფილ მიწებზე მოსკოვური ეკლესიის მიერ მიღწეული რელიგიური ერთიანობა დამატებით ბელარუსში რომაულ-კათოლიკური და ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიების აღმავლობამაც შეარყია.[7]

*

იმპერიისა და ერის ევროპული ცნებები რუსეთში ერთსა და იმავე დროს, პეტრე I-ის მეფობის პერიოდში შევიდა. პეტრე I თავისი სამფლობელოს ევროპულ მოდელზე მოწყობას ცდილობდა და მოსკოვის სამეფო რუსეთის იმპერიად გარდაქმნა. პეტრესთვის „იმპერიისა“ და „იმპერატორის“ ახალ ევროპულ ცნებებს იგივე მნიშვნელობა ჰქონდა, რაც ძველ რუსულ „სამეფოსა“ და „ცარს“. რუსულ დისკურსში იმპერიისა და ერის ცნებების სრული თანკვეთა მხოლოდ XVIII საუკუნეში მოხდა. ამის შემდეგ ხდება მათი გაერთიანება უკვე არამხოლოდ რუსულ ელიტებში, არამედ დანარჩენი სამყაროს სააზროვნო სივრცეშიც. ამავე პერიოდში რუსმა გეოგრაფებმა ევროპის აღმოსავლეთ საზღვარი მდინარე დონიდან (სადაც საზღვარს სტრაბონი ავლებდა) ურალის მთებისკენ გადასწიეს, რამაც შესაძლებელი გახადა რუსეთის იმპერიის დანარჩენ ევროპულ ნაციათა ოჯახის ნაწილად მოაზრება. ეს ხედვა სრულყოფილად ეკატერინე II-ის ხანგრძლივი მეფობისას ჩამოყალიბდა. ერთი მხრივ ბაძავდნენ რა ევროპულ მოდელს, თუმცა მეორე მხრივ თავს ევროპის მეტოქედ მიიჩნევდნენ, რუსულმა იმპერიულმა ელიტებმა საკუთარი იმპერიის ერ-სახელმწიფოდ მოაზრება დაიწყეს.

რუსულ სააზროვნო სივრცეში ეროვნული იდეის პირველ გამავრცელებლებს შორის იყვნენ რუსეთის ცარის მფლობელობაში ახალგადასული კიეველი და უკრაინელი ქვეშევრდომები, ვისაც ევროპულ „ნაციონალურ“ აზროვნებასთან პირველი შეხება უფრო ადრე ჰქონდათ. „სინოპსისის“(1674), რუსეთის ისტორიაში პირველი ისტორიული სახელმძღვანელოს ავტორების, კიეველი სასულიერო პირების, რწმნით არამხოლოდ მოსკოვურ დინასტიასა და რელიგიას ჰქონდა კიევური ფესვები, არამედ რუსული სამეფოსა და რუსული ერის იდეაც მოსკოვში სწორედ კიევიდან იყო ჩასული. იმ დროისთვის „სინოპსისის“ მოსკოველ მკითხველთაგან ცოტას თუ ესმოდა რეალურად რას წარმოადგენდა ევროპული გაგებით „ნაცია“. მაშასადამე გამოდის, რომ რუსული ერის იმპერიული კონცეფცია, დიდი და მცირე რუსეთის არსებობის იდეის ჩათვლით, კიევის მოჰილას აკადემიის კურსდამთავრებულთა დამსახურებით შემუშავდა. მოგვიანებით ეს კონცეფცია რუსულობის (Russianness) იდეის მთავარ ქვაკუთხედად იქცა, რამაც სრული ასახვა XIX საუკუნეში თანამედროვე რუსული მწერლობის ერთ-ერთი ფუძემდებლის, დაბადებით უკრაინელი, ნიკოლაი გოგოლის ნაშრომებში ჰპოვა. რუსეთის იმპერიაში დიდად არავის უზრუნია აღმოსავლეთ სლავების სხვადასხვა განშტოებებისა და მასთან მჭიდროდ გადაჯაჭვული რუსულობის იდეის გამიჯვნისათვის. მათი მოაზრება ხდებოდა საერთო დინასტიის, სახელმწიფოს, რელიგიისა და ენის ჩარჩოებში, რომელთაგან თითოეულის ფესვები კიევში იყო.[8]

XVIII საუკუნის რუსულმა იმპერიულმა ელიტებმა დინასტიის, რელიგიისა და კულტურის ეს საერთოობა რუსული იმპერიული იდენტობის ახალი მოდელის ასაგებად გამოიყენეს. და ეს იდენტობა მკვეთრად პანრუსული იყო, მისი ისტორიული, კულტურული, ტერიტორიული თუ ეთნიკური გაგებით. ის თანამედროვე რუსების, უკრაინელებისა და ბელარუსების წინაპრებს აერთიანებდა. რუსული ერთიანობის გვიანდელ დამცველთა წარმოდგენით სწორედ ეს საერთო იდენტობა წარმოადგენდა რუსეთისთვის დაკარგულ სამოთხეს. ახალ იდენტობას პირველი სერიოზული გამოცდა მათგან ელოდა, ვისი დამარცხებაც რუსეთს ჯერ მხოლოდ ბრძოლის ველზე მოეხერხებინა: პოლონეთმა ევროპულ რუკაზე თავისი ადგილის შენარჩუნება საკუთარი თავის თანამედროვე ერ-სახელმწიფოდ ხელახალი გამოგონებით სცადა და ცარის უკრაინელ და ბელარუს ქვეშევრდომთა ერთგულებაზე გამოთქვა პრეტენზია.[9]

პოლონელები ორჯერ, 1830 და 1863 წლებში აჯანყდნენ. თუმცა ისინი მხოლოდ თოფებით არ ყოფილან შეიარაღებულნი. მათთვის ამ ბრძოლაში ისტორია, განათლება და რელიგია არანაკლები მნიშვნელობის ინსტრუმენტებს წარმოადგენდა. გრაფმა სერგეი უვაროვმა იმასთან ერთად, რომ რუსული იდენტობის ახალი, ავტოკრატიაზე, მართლმადიდებლობასა და ნაციონალობაზე დაფუძნებული ვარიანტი ჩამოაყალიბა თავისი პანრუსული განსხეულებით, იმაზეც იზრუნა, რომ კიევი რუსული განმანათლებლობის ახალ ფორპოსტად ექცია და 1834 წელს ქალაქში უნივერსიტეტი დააფუძნა. ახალ უნივერსიტეტს მან წმინდა ვოლოდიმირის სახელი უწოდა, რასაც მდინარე დნეპრის ფერდობებზე ასევე წმინდა ვოლოდიმირის ქანდაკების აღმართვა მოჰყვა, რაც რეგიონისთვის ახალი რუსული იდენტობის სიმბოლოს წარმოადგენდა. რუსული იმპერიული პროექტი უკრაინელთა და ბელარუსთა ერთგულების მოსაპოვებლად პოლონურთან მეტოქეობას მხოლოდ ახალი საგანმანათლებლო ინსტიტუების გახსნით არ ცდილობდა. საპასუხოდ იხურებოდა პოლონური საგანმანათლებლო ცენტრები, ხოლო უნიატები იძულებულნი გახდნენ რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღში შესულიყვნენ. უდიდესი საიმპერიო რესურსებით მხარდაჭერილ რუსული იდენტობის გამავრცელებელ პროექტთან გამკლავება ვერავინ შეძლო.

თუმცა იმავე პერიოდიდან თავს იჩენს ახალი პანრუსული იდენტობის მოდელის ფრაგმენტაციის საწყისები. სალიტერატურო რუსულის აღმავლობამ, რომელიც ყველაზე უკეთ ალექსანდრ პუშკინის ნაწერებშია აღბეჭდილი, იმპერიის კულტურული ცხოვრებიდან საეკლესიო სლავური გააქრო, ენა რომელიც XVIII საუკუნის ნაწერებში ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა და რომელიც მთელ აღმოსავლეთ სლავურ მიწებზე კომუნიკაციისა და კულტურული თვითგამოხატვის საერთო სალიტერატურო მედიუმს წარმოადგენდა. უკრაინელებმა წერა და საგამომცემლო საქმე საკუთარ ვერნაკულარულ ენაზე დაიწყეს, ხოლო ზოგიერთი პოლონელი ან პოლონიზებული ბელარუსი ბელარუსულ დიალექტზე შეეცადა იმავეს. ლინგვისტიკის განვითარებამ, რიგითი ადამიანებისადმი ინტერესის ზრდამ და ფოლკლორის შესწავლის აღმავლობამ პანრუსული იდენტობის ბევრი მხარდამჭერი გაკვირვებული დატოვა. მოულოდნელად აღმოჩნდა, რომ „რუსები“, რომლებიც მანამდე ერთ ხალხად მოიაზრებოდნენ, იმპერიის სხადასხვა ნაწილში სხვადასხვა ენებსა და დიალექტებს იყენებდნენ და ერთმანეთისგან განსხვავებულ ტრადიეციებსა და ჩვეულებებსაც მისდევნენ, რომლებიც შეიძლება სულაც არ იყო ერთმანეთთან დაკავშირებული. ჯერ პოლონელმა, მოგვიანებით კი რუსმა და უკრაინელმა ავტორებმაც დაიწყეს იმ მოსაზრების გაჟღერება, რომ სხვადასხვა „რუსები“ არამხოლოდ განსხვავებულ ენებზე მეტყველებდნენ, არამედ სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებსაც კი მიეკუთვნებოდნენ. პანრუსული ერის აკადემიური და კულტურული ლეგიტიმაცია ახლა უკვე ეჭქვეშ დადგა. მხოლოდ დროის საკითხი იყო მისი პოლიტიკური თვალსაზრისით ეჭვქვშ დაყენებაც.[10]

პირველები, ვინც პანრუსული ერის იდეა მოძველებულ კონცეფციად გამოაცხადეს პირველი უკრაინული პოლიტიკური ორგანიზაციის, „წმინდა კირილესა და მეთოდეს საძმოს“ წევრები იყვნენ. ორგანიზაციის სათავეში ისტორიკოსი მიკოლა კოსტომაროვი იდგა, ხოლო მისი ერთ-ერთი წევრი ცნობილი უკრაინელი პოეტი ტარას შევჩენკო იყო. ეს ინტელექტუალები იმპერიის მიერ იყვნენ დარაზმულნი პოლონურ საფრთხესთან საბრძოლველად. თუმცა ნაცვლად იმპერიისადმი ერთგულებისა, რომანტიზმით შთაგონებულებმა, უკრაინა რუსეთთან და პოლონეთთან ერთად სლავურ ნაციათა ფედერაციის ერთ-ერთ თანასწორ წევრად წარმოისახეს. დაპატიმრებისა და გადასახლების მიუხედავად მათ ეს აზრი არ შეუცვლიათ. 1860-იან წლებში დაწყებული ლიბერალიზაციის პერიოდში, რაც რუსეთის ყირიმის ომში(1853-1856) დამარცხებას მოჰყვა, ჯგუფმა ახალი ჟურნალი დააარსა(Основа), დაიწყო უკრაინული ენის სახელმძღვანელოების გამოცემა და სკოლებში უკრაინული ენის დანერგვის მოთხოვნა. 1863 წლის ხელახალმა პოლონურმა აჯანყებამ და მისი ლიდერების მზაობამ პროპაგანდისთვის აქტიურად გამოეყენებინათ ბელარუსული ენა, იმპერიის დასავლეთ ნაწილებში რუსულ იმპერიულ პროექტს კიდევ უფრო მეტად შეუყენა წყალი. ახლა უკვე პოლიტიკურ და კულტურულ დონეზე არამხოლოდ იმპერიის ერთიანობის საკითხი დგებოდა ეჭვქვეშ, არამედ საერთოდ აღმოსავლეთ სლავთა პანრუსული იდენტობის საკითხის ჭეშმარიტება. მთავრობამ ყოველივე ამას უკრაინულ ენაზე გამოცემის აკრძალვით უპასუხა – წინასწარგანზრახული ჩანაფიქრით, ხელი შეეშალათ დიდი რუსეთის კულტურისა და იდენტობისთვის გაჩენილი ალტერნატივის განვითარებისათვის.

პანრუსული სახლის კედლებში გაჩენილ სულ უფრო მზარდ ბზარებზე ინტელექტუალური პასუხის გასაცემად რუსმა პუბლიცისტმა მიხაილ კატკოვმა აღმავალ ფაზაში მყოფი რუსული ნაციონალიზმი გამოიყენა. 1860-იან წლებში მან იმ დროისთვის არსებული იმპერიული იდენტობის ელემენტები ერთმანეთს შეუკავშირა, რამაც გარკვეული სახეცვლილებებით იმპერიის დაცემამდე, 1917 წლამდე იარსება. თუ კოსტომაროვის მსგავს უკრაინელ აქტივისტებს რეალურად ორი რუსული ნაციონალობის არსებობისა სჯეროდათ – ერთი ჩრდილოეთ ან დიდი რუსეთისა ბელარუსების, როგორც ქვეჯგუფის, ჩათვლით, ხოლო მეორე უკრაინელებისა – კატკოვის მტკიცებით ასეთი ნაციონალობა სამი იყო – დიდი, მცირე და თეთრი – და სამივე მათგანი ერთი დიდი რუსული ერის ნაწილს შეადგენდა. თითოეულ მათგანს გააჩნდა უფლება ჰქონოდა საკუთარი ადგილობრივი დიალექტი და ფოლკლორი, თუმცა მათ ყველას საერთო სალიტერატურო ენა უნდა გამოეყენებინათ და საერთო მაღალი კულტურა განევითარებინათ – დიდრუსული ენა და კულტურა. როგორც წესი დიდი რუსეთის ენის, ლიტერატურისა და კულტურის უზენაესობა პანრუსული ერის სამივე განშტოების საერთო მიღწევად იყო შერაცხული. ამ პოლიტიკამ თავისი განხორიცელება XIX საუკუნის ბოლო მეოთხედში უკრაინულ ენაზე დაწესებული ახალი აკრძალვების სახით ჰპოვა.[11]

1905 წლის რევოლუციამ უკრაინულ ენაზე დაწესებული აკრძალვები გააუქმა, თუმცა რადიკალური რუსული ნაციონალიზმიც გამოაღვიძა, რომელმაც იმპერიის სასარგებლოდ პოლონელებსა და ებრაელებზე გასალაშქრებლად უკრაინელი და ბელარუსი გლეხობის მობილიზება დაიწყო. რუსული ნაციონალისტური ორგანიზაციების დახმარებით უკრაინისა და ბელარუსის ის ტერიტორიები, რომლებიც მანამდე პოლონეთის დაქვემდებარებაში იყო, ახლა რუსული ნაციონალიზმის კერად იქცა. თავის მხრივ, უკრაინელი და ბელარუსი აქტივისტები პირველ მსოფლიო ომამდელ წლებში თამაშგარე და მარგინალიზებულ პოზიციაში დარჩნენ. ომმა რუსულ ნაციონალისტურ პატრიოტიზმს კიდევ უფრო დიდი მუხტი შესძინა, ხოლო გალიციაში რუსული არმიის წარმატებამ მცირე ხნით კიევის რუსეთის კიდევ ორი ისტორიული ცენტრი, ლვივი და პერემიშლი, ცარისტული რუსეთის მმართველობის ქვეშ მოაქცია. გეგმაში იყო კიდევ ერთი იერიში დღევანდელი უკრაინული ზაკარპატიისკენ, რასაც საუკუნეების წინ დაწყებული რუსთა მიწების ხელახალი შემოკრების პროცესი უნდა დაესრულებინა. თუმცა ფრონტზე სამხედრო მარცხმა, შინ კი ეკონომიკურმა კოლაფსმა იმპერიასა და მის ოცნებებს წერტილი დაუსვა. იმ დროისთვის, როცა ნიკოლოზ II-მ ტახტზე საბოლოოდ თქვა უარი, არამარტო ლვივი და პერემიშლი, არამედ უკრაინულ და ბელარუსულ მიწათა ის დიდი ნაწილიც, რომელიც რუსეთის იმპერიამ პოლონეთის დანაწევრების შემდეგ შეიერთა, უკვე დაკარგული იყო.[12]

*

1917 წლის რევოლუციურ პერიოდში პანრუსული ერის კონცეფციამ მძიმე დარტყმა განიცადა. რევოლუციის შედეგად რუსულმა იმპერიამ არსებობა შეწყვიტა და რუსეთი რესპუბლიკად გამოცხადდა. უკრაინამ რუსეთის რესპუბლიკის შემადგენლობაში ჯერ ავტონომია გამოაცხადა, შემდეგ კი საკუთარი სახელმწიფოებრიობის ფორმირება დაიწყო, იმ ხედვით რომ ის რუსეთთან კავშირში ფედერალური სტატუსით დარჩებოდა. მომდევნო წელმა უკრაინისა და ბელარუსის დამოუკიდებლობათა დეკლარაციები მოიტანა, რასაც გერმანელთა მიერ ორივეს ოკუპაცია მოჰყვა. ბოლშევიკურ მთავრობას, რომელიც უკრაინასა და ბელარუსზე კონტროლის აღდგენას ცდილობდა, გარკვეულ პოლიტიკურ და კულტურულ დათმობებზე წასვლა მოუწია, აღიარა რა ახალი ქვეყნების დე იურე, მაგრამ არა დე ფაქტო დამოუკიდებლობა და მათი ენებისა და კულტურების რუსულისგან განსხვავებულობა. ტრადიციული პანრუსული ნაციონალიზმის დროშით იმ პერიოდში თეთრი მოძრაობა გამოდიოდა, რომელიც თავის მხრივ ბოლშევიკებს ძალაუფლებას ეცილებოდა, ამიტომ პეტერბურგისა და მოგვიანებით მოსკოვის ბოლშევიკური რეჟიმისთვის ეს იდეა დიდად მიმზიდველი არ იყო. რევოლუციამ პანრუსული ერის, იდენტობისა და კულტურის სრული დელეგიტიმაცია მოახდინა. რუსები, უკრაინელები და ბელარუსები, წარსულში პანრუსული ერის ეს სამი განშტოება, ახლა ცალკეულ ხალხებად იქნა აღიარებული, რომელთაც ფორმალურად თანასწორი სტატუსი და უფლებები გააჩნდათ.

თუ რა უნდა მოეხერხებინათ აღმოსავლეთ სლავთა ამ სამი ახალი ერისა და მათი ფორმალური დამოუკიდებლობისთვის, როგორც კულტურული, ისე პოლიტიკური გაგებით, 1922 წლის შემოდგომასა და ზამთარში გადაწყდა. თავისი მმართველობის ბოლო თვეებში ვლადიმერ ლენინი შეეცადა სტალინი დაერწმუნებინა, რომ ნაცვლად უკრაინისა და ბელარუსის რუსეთის ფედერაციაში შეყვანისა, ისინი მოკავშირე რესპუბლიკების სტატუსით საბჭოთა კავშირში უნდა გაწევრიანებულიყვნენ, სადაც რუსეთთან ერთად თანასწორ კავშირში იქნებოდნენ. ლენინი ამით რუსული ნაციონალიზმის მოთოკვას ცდილობდა, შიშობდა რა, რომ რუსული ნაციონალიზმი უკვე არსებულ რესპუბლიკებთან ერთად, სხვა პოტენციურ ევროპულ და აზიურ წევრებსაც უბიძგებდა კავშირში შესვლისგან თავის შეკავებისკენ. ლენინის ხედვის გამარჯვებამ და 1922 წლის დეკემბერში საბჭოთა კავშირის შექმნამ კავშირის არარუსულ რესპუბლიკებს თავიანთი კულტურისა და იდენტობის განვითარების ინსტიტუციური საფუძვლები შეუქმნა.[13]

სამივე აღმოსავლეთ სლავური რესპუბლიკის ახალი ეროვნული იდენტობები მჭიდროდ აღმოჩნდა გადაჯაჭვული კომუნისტურ ექსპერიმენტთან. თუ რუსეთისთვის კომუნისტური მმართველობა ხალხებისა და ტერიტორიების დაკარგვას ნიშნავდა, უკრაინისა და ბელარუსისთვის მან ანტიკოლონიური მუხტი შემოიტანა და სოციალური გათავისუფლების იდეა ეროვნული გათავისუფლების იდეას დაუკავშირა. ძალაუფლების ხელში ჩაგდებისთვის მოსკოვში გაჩაღებული ბრძოლისთვის მოკავშირეთა ძიებაში სტალინმა უკრაინის, ბელარუსისა და სხვა მოკავშირე რესპუბლიკების ეროვნულ კომუნისტებთან ალიანსი შეკრა, რამაც ამ ანტიკოლონიურ მუხტს 1920-იანი წლების ბოლომდე არსებობის საშუალება მისცა. და მაინც, ამ პერიოდის უკრაინიზაციისა და ბელარუსიზაციის ფაზა, რა დროსაც აქტიურად მიმდინარეობდა ადგილობრივი კადრების, ენებისა და კულტურების დაწინაურება, საბოლოოდ ამავე პოლიტიკის გამტარებელთა გასამართლებით და დასჯით დასრულდა. 1932-33 წლებში უკრაინაში მომხდარი შიმშილობა, რასაც თითქმის ოთხი მილიონი ადამიანი შეეწირა, კოლექტივიზაციის მოწინააღმდეგე სოფლის მოსახლეობასთან ერთად იმ არარუს პოლიტიკურ და კულტურულ მოღვაწეებზე მიტანილ შეტევასაც წარმოადგენდა, ვინც ადგილობრივი ეროვნული იდენტობის მხარდაჭერას იმ დონეზე უფრო მეტად ცდილობდნენ, ვიდრე ამას მოსკოვი მიიჩნევდა დასაშვებად.[14]

1930-იანი წლებისთვის მთელი საკავშირო მასშტაბით უკვე რუსული ეროვნული იდენტობა დომინირებდა. ძალაუფლების სულ უფრო მეტად გამტკიცებამ სტალინს საშუალება მისცა მოკავშირე რესპუბლიკათა ელიტების მხარდაჭერაზე დიდად აღარ ეზრუნა. ინდუსტრიალიზაციის დაჩქარებისთვის ეკონომიკური დაგეგმვისა და წარმოების ცენტრალიზება გახდა საჭირო, რასაც თან დაერთო საბჭოთა კავშირში რუსულის ფაქტობრივ „ლინგვა ფრანკად“ გადაქცევა. ბოლშევიკური მთავრობა, რომელიც კარს მომდგარი ომისთვის ემზადებოდა, არარუსული კულტურული ნაციონალიზმების ხელშეწყობას ქვეყნის ერთობისათვის საფრთხედ მიიჩნევდა. ხელმძღვანელობა სულ უფრო მეტად რწმუნდებოდა რომ შესაძლო კონფლიქტის შემთხვევაში რუსული ნაციონალიზმი ქვეყნის გადარჩენის საუკეთესო საშუალება იქნებოდა, ამიტომ ცდილობდნენ არარუსულ რესპუბლიკებში რუსული კულტურისადმი არსებული დისკრიმინაცია შეეჩერებინათ და ის რეჟიმის მხარდასაჭერად მასობრივი მობილიზაციისთვის გამოეყენებინათ. 1933 წელს ჰიტლერის ძალაუფლებაში მოსვლამ და 1936 წელს გერმანიასა და იაპონიას შორის დადებულმა ანტიკომუნისტურმა პაქტმა სტალინი რუსული ნაციონალიზმის ხელახლა წახალისების აუცილებლობაში საბოლოოდ დაარწმუნა. პანრუსულ იდეას იმპერიული ხანის ელფერი დიდი ხნის წინ დაეკარგა, თუმცა რუსეთის უპირატესობა კვლავ აშკარა იყო – რსფსრ-მ ფაქტობრივად prima inter pares (თანასწორთა შორის პირველის) სტატუსი მიიღო. რუსული გავლენების ზრდა რომ შეენიღბათ, მცირე სახის მხარდაჭერა მიიღეს სხვა კულტურებმაც, პოლიტიკით, რომელსაც „ხალხთა თანამეგობრობის“ სახელი ეწოდა.[15]

რუსულ ნაციონალიზმსა და საბჭოთა კავშირის ხელმძღავენელობას შორის 1930-იან წლებში ჩამოყალიბებულ ალიანსში მცირე შესწორებები შეიტანა მეორე მსოფლიო ომმა, თუმცა არსებითად არაფერი შეცვლილა. უკრაინული და ბელარუსული ნაციონალიზმის ნაწილობრივი რეაბილიტაცია კრემლმა მხოლოდ ომის დასაწყისში პოლონეთში შეჭრის ლეგიტიმიზაციისთვის გამოიყენა. საქმე ეხებოდა პოლონეთის კონტროლქვეშ არსებულ დიდწილად უკრაინულ და ბელარუსულ ტერიტორიებს, რომელიც სტალინს 1939 წლის მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტით აღუთქვეს. 1941 წლის ზაფხულში საბჭოთა კავშირში ჰიტლერის ჯარების შეჭრის შემდეგ რუსული ნაციონალისტური პროპაგანდა ახალი სიმძლავრით ამუშავდა. პირველ და ყველაზე რთულ წლებში სამივე აღმოსავლეთ სლავური რესპუბლიკის ნაციონალიზმი აქტიურად გამოიყენებოდა ომში, რომელსაც ოფიციალური პორპაგანდა საბჭოთა ხალხის დიდ სამამულო ომს უწოდებოდა. თუმცა 1943 წელს სტალინგრადისა და კურსკის ბრძოლებში მოპოვებული გამარჯვების შემდეგ ხელმძღვანელობამ არარუსული ნაციონალიზმის მხარდაჭერისადმი უფრო ფრთხილი მიდგომა აირჩია, 1945 წელს კი საერთოდ უარი თქვა მასზე. ომს რუსული კულტურული ელიტის ლიბერალურ ელემენტებზე, ებრაული მოძროაბის ლიდერებსა და უკრაინული და ბელარუსული კულტურის მხარდამჭერებზე განხორციელებული სადამსჯელო ზომები მოჰყვა. 1953 წლისთვის, სტალინის გარდაცვალების მომენტისთვის, რუსულ ნაციონალიზმს კვლავ უპირატესი ადგილი ეჭირა, რუსული მართლმადიდებლურ ეკლესიას კვლავ ძველი სტატუსი დაებრუნებინა და აქტიურად მიმდინარეობდა ანტისემიტური კამპანია.[16]

1950-იანი წლების ბოლოდან, ნიკიტა ხრუშჩოვის მიერ წამოწყებული დესტალინიზაციისა და საბჭოთა პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრების ლიბერალიზაციის პერიოდში არარუსული კულტურების გამოცოცხლება გარკვეულ დონეზე კვლავ შეინიშნებოდა. თუმცა ხრუშჩოვის პერიოდშივე დაიწყო კომუნიზმის მშენებლობის ახალი უტოპიური პროექტი, რომელსაც თან ახლდა საბჭოთა ადამიანის შექმნისა და სრულიად ახალი ისტორიული ორგანიზმის, საბჭოთა ხალხის გამოჭედვის გეგმები. ამ პროექტის თეორიულ საფუძველს კომუნისტური მოძღვრება წარმოადგენდა, რომლის მიხედვითაც კაცობრიობის განვითარების კომუნისტურ სტადიაზე სხვადასხვა ეროვნებები ნელ-ნელა გაქრებოდა. პროექტის ერთადერთ კულტურულ საფუძვლად კი რუსული ენა და რუსული კულტურაღა რჩებოდა. ხრუშჩოვის შემცვლელმა, ლეონიდ ბრეჟნევმა კომუნიზმის მშენებლობის ამბიციურ გეგმაზე უარი თქვა, თუმცა საბჭოთა ხალხის ფორმირების სახელით ენობრივი და კულტურული რუსიფიკაციის პოლიტიკა გააგრძელა. აღნიშნული პოლიტიკის გატარება განსაკუთრებით აქტიურად 1970-იანი წლებიდან დაიწყო და 1980-იანი წლების ბოლომდე გაგრძელდა, რამაც საბჭოთა კავშირის აღმოსავლეთ სლავურ ნაწილებს საკმაოდ ღრმა კვალი დაამჩნია. თუკი რუსიფიკაციის პოლიტიკა ბალტიისპირეთში, კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში სერიოზულ დაბრკოლებებს წააწყდა, ის საკმაოდ ნაყოფიერი გამოდგა უკრაინასა და განსაკუთრებით ბელარუსში, სადაც ბელარუსული ენა არამხოლოდ დიდი ქალაქების ქუჩებიდან, არამედ საგანმანათლებლო და კულტურული დაწესებულებების კაბინეტებიდან და კორიდორებიდანაც განიდევნა.[17]

*

საინტერესოა, რომ პანსლავური ერის შექმნის გეგმა საბჭოთა კავშირის დაშლის წინა დღეებში უფრო ახლოს იყო განხორციელებასთან, ვიდრე პირველი მსოფლიო ომისა და რუსული იმპერიის დაცემის დღეებში. მართალია უკრაინელები და ბელარუსები უკვე ცალკე ხალხად იყვნენ მიჩნეულნი, თუმცა მათი კულტურული რუსიფიკაციის დონე, რაც ურბანიზაციამ და სოფლის მოსახლეობის რუსულად მოსაუბრე ქალაქებში გადასვლამ, საგანამთლებლო სისტემის რუსიფიკაციამ და მასმედიის როლის ზრდამ კიდევ უფრო დააჩქარა, ახლა გაცილებით უფრო მაღალი იყო, ვიდრე 70 წლით ადრე. საბჭოთა კავშირის დაშლა ხალხთა პოლიტიკური მობილიზაციით გამოწვეულ შედეგს უფრო წარმოადგენდა, ვიდრე ლინგვისტურ და კულტურულ საკითხებთან დაკავშირებული ეთნოკულტურული მობილიზაციისას. ყოველ შემთხვევაში, ასე იყო უკრაინასთან მიმართებით. თუმცა პოსტსაბჭოურ წლებში სამივე აღმოსავლეთ სლავურ სახელმწიფოში მაინც ერთმანეთისგან განსხვავებული პოლიტიკური და კულტურული იდენტობები განვითარდა.[18]

იმპერიის არასლავური ნაწილის ეკონომიკურ პრობლემებზე ზრუნვის პასუხისმგებლობაზე რუსეთი სიხარულით იტყოდა უარს, თუმცა სლავური ბირთვის დეზინტეგრაციამ ხელისუფლება გაკვირვებული დატოვა. იმპერიის რღვევით გამოწვეულ შოკს ახალი პოლიტიკური ერის აღმშენებლობის ტვირთიც დაემატა, თანაც იმ ტერიტორიაზე, რომელიც მხოლოდ ნაწილს წარმოადგენდა იმ მიწებისა, რომელსაც რუსეთში ლინგვისტური და კულტურული გაგებით რუსულად განიხილავდნენ. თანამედროვე რუსული იდენტობის საილუსტრაციოდ ყველაზე უკეთ ალბათ რუსული „მატრიოშკას“ თოჯინები გამოდგება. ყველაზე შიგნით ეთნიკურად რუსთა თოჯინაა, რასაც რუსეთის მოქალაქეთა თოჯინა მოყვება, რომელიც ეთნიკურად რუსების გარდა რუსეთის ფედერაციის სხვა მოქალაქეებსაც აერთიანებს; შემდეგ თოჯინას აღმოსავლეთ სლავური იდენტობა წარმოადგენს, ყველაზე გარეთ კი რუსული კულტურის თოჯინაა, რომელიც მსოფლიოს ნებისმიერ ნაწილში მცხოვრებ ყველა რუსულენოვან ადამიანს აერთიანებს.

ახალი რუსული სახელმწიფოს აღმშენებლობის საწყის ეტაპზე ყველაზე შესაფერისად რუსული ერის სამოქალაქო მოდელი შეირჩა, ხოლო საბჭოთა იმპერიის აღდგენის თუ სოლჟენიცინისეული დიდი რუსული ერის შექმნის პროექტებზე უარი ითქვა. თუმცა მას შემდეგ რაც პოსტსაბჭოურ სივრცეზე კონტროლის შენარჩუნება ვერც დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის და ვერც რუსული „ლიბერალური იმპერიის“ საშუალებით ვერ მოხერხდა, მსოფლიო ძალის სტატუსის შესანარჩუნებლად და „მახლობელ საზღვარგარეთში“ წარმოებული ავანტიურებისთვის შიდა მხარდაჭერის მოსაპოვებლად, რუსეთის ახალ ხელმძღვანელობას პანრუსული ერის იდეის ხელახლა გაცოცხლება მოუწია. ისევე როგორც მეორე მსოფლიო ომის მიწურულს აღმოსავლეთ ევროპაში, დღესაც მოსკოვს საკუთარი ლიბერალური იმპერიის ასაშენებლად დასავლეთთან კონკურენციის გაწევისთვის საკმარისი რესურსი არ აღმოაჩნდა. ამიტომაც რეგიონში ჯერ რბილი, შემდეგ კი უხეში ძალის შესანარჩუნებლად კვლავ ძველ იმპერიულ სიმბოლიკასა და თებერვლის რევოლუციამდელ კონცეფციებს მიმართა.[19]

რუსულ-უკრაინულმა კონფლიქტმა აჩვენა, რომ რუსული მხარე ნაციებსა და მათ მიმართებას ენასა და კულტურასთან ჯერაც მოძველებული სააზროვნო მიდგომებით განიხილავს, საერთაშორისო არენაზე კი კვლავ XIX საუკუნის დროინდელი მსოფლიო ძალების მეტოქეობის კონტექსტით მოქმედებს. პარადოქსულია, რომ კონფლიქტი სწორედ იმ დროს დაიწყო, როცა რუსეთშიც და სხვა პოსტსაბჭოურ სახელმწიფოებშიც ძველი ერთობისადმი ნოსტალგია უკვე დაღმასვლას განიცდიდა. რუსულმა მთავრობამ მხარდაჭერის მობილიზებაში წარმატებას მხოლოდ დიდწილად ეთნიკური რუსი მოსახლეობით დასახლებულ ყირიმის ნახევარკუნზულზე მიაღწია, მაგრამ რუსული პროპაგანდის შედეგები რუსულენოვან, თუმცა უკრაინული ეთნიკური უმრავლესობის მქონე რეგიონებში ნაკლებად სახარბიელო იყო. პანრუსული ერის იდეა უკრაინაში შეიარაღებული რაზმების საშუალებით შევიდა, რასაც თან მოჰყვა მმართველობის ავტორიტარული სისტემა და ეთნიკური, ენობრივი და რელიგიური გაგებით მონოლითური ერის კონცეფცია, რაც აღმოსავლეთ ევროპის ისტორიულად მულტიეთნიკურ და მულტიკულტურულ სასაზღვრო მიწებზე არასდროს წარმოადგენდა მარტივად მისაღებ იდეას. მაშასადამე რუსეთმა წარმატებით მოახერხა იმ რეგიონების ანექსირება და დესტაბილიზაცია, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა თავს ეთნიკურად რუსად განიხილავდა, თუმცა დამარცხდა იმ რეგიონებში, რომლებიც თავს კულტურულად რუსულად განიხილავდა, თუმცა მოსახლეობის უმრავლესობა ეთნიკურად და პოლიტიკურად უკრაინას მიაკუთვნებდა თავს.[20]

ისტორიული და თანამედროვე რუსეთის იდენტობის წინაშე მდგარ გამოწვევათა მთელი წყება, რომელსაც ჩვენ რუსულ საკითხს ვუწოდებთ, ჯერ კიდევ შორსაა გადაჭრისგან. რუსული ნაციონალობის განსაზღვრებაში არსებულმა ბუნდოვანებამ და ქვეყნის კულტურული და ტერიტორიული საზღვრების დაუზუსტებლობამ ეროვნული აღმშენებლობის რუსულ და უკრაინულ პროექტებს შორის არსებული იდეოლოგიური კონფლიქტი სისხლისმღვრელ ომად აქცია. ამ კონფლიქტში ერთმანეთს ერის კულტურული და პოლიტიკური მოდელები უპირუსპირდება, რომელთაგან პირველი XIX საუკუნის ხანის ენობრივი კუთვნილების იდეაზე, ხოლო მეორე თანამედროვე, ღირებულებითი კუთვნილების იდეაზეა დაფუძნებული. კონფლიქტის გრძელვადიანი შედეგები და მისი გავლენა რეგიონში მიმდინარე ეროვნული აღმშენებლობის პროექტებზე კვლავ დაუდგენელია, თუმცა ცხადია, რომ მისი ავტორების სურვილის საწინააღმდეგოდ, კონფლიქტმა რუსული კულტურული გავლენების მქონე რეგიონების დეზინტერგრაცია დააჩქარა და ხელი შეუწყო პანრუსული პროექტის ნანგრევებზე ახალი, ცალკეული იდენტობების განვითარებას. რუსული საკითხის გადაწყვეტა არა ქვეყნის ტერიტორიულ ექსპანსიაში, არამედ კანონის უზენაესობაზე დაფუძნებული დემოკრატიული საზოგადოების ფორმირებაში მდგომარეობს, რომელიც მეზობლებთან ჰარმონიულად ცხოვრებას და თანამედროვე მსოფლიოში დადებითი როლის შესრულებას შეძლებს.

სქოლიო

[1] Aleksandr Solzhenitsyn, Kak nam obustroit’ Rossiiu? (Paris: Russkaia mysl′, 1990); idem., “Russkii vopros k kontsu XX veka,” Novyi mir 7 (1994); idem., Rossiia v obvale (Moscow: Russkii put′, 1998).

[2] Solzhenitsyn, Rossiia v obvale, 79.

[3] “Putin Hints at Splitting Up Ukraine,” Moscow Times, April 8, 2008, www.themoscowtimes.com/news/article/putin-hints-at-splitting-up-ukraine/361701.html

[4] ამ კითხვების უფრო საფუძვლიანი განხილვისთვის იხ. ჩემივე Lost Kingdom: A History of Russian Nationalism from Ivan the Great to Vladimir Putin (London: Penguin, 2017).

[5] ადრემოდერნულ მოსკოვში კიევური მემკვიდრეობის მითვისებაზე იხ. Il′ia Gerasimov, Sergei Glebov, Aleksandr Kaplunovskii, Marina Mogil′ner, and Aleksandr Semyonov, eds., “Novaia imperskaia istoriia Severnoi Evrazii,” chapter 5, Ab Imperio 3 (March 2014): 363–407; Vladimir Pashuto, Boris Floria, and Anna Khoroshkevich, Drevnerusskoe nasledie i istoricheskie sud’by vostochnogo slavianstva (Moscow: Nauka, 1982); Jaroslaw Pelenski, The Contest for the Legacy of Kievan Rus′ (Boulder: East European Monographs, 1998); Serhii Plokhy, The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine and Belarus (Cambridge: Cambridge University Press, 2006).

[6] რუსული იმპერიის „დიად სტრატეგიაზე“ იხ. John P. LeDonne, The Russian Empire and the World, 1700–1917: The Geopolitics of Expansion and Containment (Oxford: Oxford University Press, 1997); idem., The Grand Strategy of the Russian Empire, 1650–1831 (Oxford: Oxford University Press, 2003).

[7] რუსულ პოლიტიკურ კულტურასა და აღმოსავლეთ ევროპის ისტორიაზე რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის გავლენების შესახებ იხ. Donald Ostrowski, Muscovy and the Mongols: Cross-Cultural Influences on the Steppe Frontier, 1304–1589 (Cambridge: Cambridge University Press, 2002); Tatyana Tairova-Yakovleva, “The Role of the Religious Factor and Patriarch Nikon in the Unification of Ukraine and Muscovy,” Acta Polonia Historica 110 (2014): 5–22; Barbara Skinner, The Western Front of the Eastern Church: Uniate and Orthodox Conflict in Eighteenth-Century Poland, Ukraine, Belarus, and Russia (DeKalb: Northern Illinois University Press, 2009); Mikhail Dolbilov, Russkii krai, chuzhaia vera: Etnokonfessional’naia politika imperii v Litve i Belorussii pri Aleksandre II (Moscow: Novoe literaturnoe obozrenie, 2010); Nathaniel Davies, A Long Road to Church: A Contemporary History of Russian Orthodoxy, 2nd ed. (Boulder: Westview Press, 2003).

[8] „სინოპსისისა“ და რუსულ და უკრაინულ ისტორიოგრაფიაში მისი მნიშვნელობის თაობაზე იხ. Zenon Kohut in idem, Making Ukraine: Studies on Political Culture, Historical Narrative, and Identity (Edmonton and Toronto: CIUS Press, 2011).

[9] იმპერიულ რუსეთში ნაციონალიზმის აღმავლობის შესახებ იხ. Hans Rogger, Nation- al Consciousness in Eighteenth-Century Russia (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1960); Liah Greenfeld, Nationalism: Five Roads to Modernity (Cambridge, Mass.: Bloomsbury Academic, 1992); Vera Tolz, Russia: Invent- ing the Nation (London and New York: Bloomsbury Academic, 2001).

[10] მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში აღმოსავლეთ ევროპის ეთნიკურ „ფრაგმენტაციაზე“ იხ. Serhiy Bilenky, Romantic Nationalism in Eastern Europe: Russian, Polish, and Ukrainian Political Imaginations (Stanford: Stanford University Press, 2012); Vytautas Petronis, Constructing Lithuania: Ethnic Mapping in Tsarist Russia, ca. 1800–1914 (Stockholm: Stockholm University, 2007); Steven Seegel, Mapping Europe’s Borderlands: Russian Cartography in the Age of Empire (Chicago and London: University of Chicago Press, 2012); Darius Staliunas, Making Russians: Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863 (Amsterdam and New York: Rodopi, 2007); Pavel Tereshkovich, Etnicheskaia istoriia Belarusi XIX–nachala XX vv. v kontekste Tsentral’no-Vostochnoi Evropy (Minsk: BGU, 2004).

[11] უკრაინული პოლიტიკური აქტივიზმის აღმავლობის თაობაზე იხ. Alexei Miller, The Ukrainian Question: The Russian Empire and Nationalism in the Nineteenth Century (Budapest and New York: Central European University Press, 2003); Orest Pelech, “The History of the St. Cyril and Methodius Brotherhood Reexamined,” in Synopsis: A Collection of Essays in Honour of Zenon E. Kohut, ed. Serhii Plokhy and Frank Sysyn (Edmonton and Toronto: CIUS Press, 2005), 335–44; Johannes Remy, “The Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863–76): Intention and Practice,” Canadian Slavonic Papers 49, nos. 1–2 (2007): 87–110; David Saunders, “Mikhail Katkov and Mykola Kostomarov: A Note on Petr A. Valuev’s Anti-Ukrainian Edict of 1863,” Harvard Ukrainian Studies 17, nos. 3–4 (1993): 365–83; idem, “Pan-Slavism in the Ukrainian National Movement from the 1840s to the 1870s,” Journal of Ukrainian Studies 30, no. 2 (Winter 2005): 27–50; idem, “Russia and Ukraine under Alexander II: The Valuev Edict of 1863,” International History Review 17, no. 1 (1995): 23–50.

[12] იმპერიულ პოლიტიკაზე და მე-19 საუკუნის მიწურულსა და მე-20-ს დასაწყისში აღმავალ მოდერნულ ნაციონალიზმზე იხ. Theodore R. Weeks, Nation and State in Late Imperial Russia: Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863–1914 (DeKalb, IL, 1996); Faith Hillis, Children of Rus′: Right- Bank Ukraine and the Invention of a Russian Nation (Ithaca and London: Cornell University Press, 2013); Daniil Kotsiubinskii, Russkii natsionalism v nachale XX stoletiia: Rozhdenie i gibel’ ideologii Vserossiiskogo natsional’nogo soiuza (Moscow: ROSSPEN, 2001).

[13] რუსეთის რევოლუციისა და საბჭოთა კავშირის შექმნის პერიოდში წამოჭრილ ნაციონალურ საკითხზე იხ. Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917–1923, rev. ed. (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997); Anna Procyk, Russian Nationalism and Ukraine: The Nationality Policy of the Volunteer Army during the Civil War (Edmonton and Toronto: CIUS Press, 1995); Stephen Velychenko, Painting Imperialism and Nationalism Red: The Ukrainian Marxist Critique of Russian Communist Rule in Ukraine, 1918–1925 (Toronto: University of Toronto Press, 2015).

[14] ეროვნულ კომუნიზმზე, კორენიზაციასა და უკრაინულ და ბელარუსულ კულტურაზე მათი გავლენის თაობაზე, იხ. Terry Martin, The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939 (Ithaca and London: Cornell University Press, 2001); idem, “An Affirmative Action Empire: The Soviet Union as the Highest Form of Imperialism,” in A State of Nations: Empire and Nation-Making in the Age of Lenin and Stalin, ed. Ronald Grigor Sunny and Terry Martin (Oxford: Oxford University Press, 2001), 67–92; George Y. Shevelov, The Ukrainian Language in the First Half of the Twentieth Century (1900–1941): Its State and Status (Cambridge, Mass.: Harvard Ukrainian Research Institute, 1989); Per Anders Rudling, The Rise and Fall of Belarusian Nationalism, 1906–1931 (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2015).

[15] საბჭოთა კავშირში არსებული „რუსულ საკითხის“ თაობაზე, იხ. Aleksandr Vdovin, Russkie v XX veke: fakty, sobytiia, liudi (Moscow: OLMA-Press, 2004); Francine Hirsch, Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union (Ithaca and London: Cornell University Press, 2005); Geoffrey A. Hosking, Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union (Cambridge, Mass.: Belknap, 2006).

[16] რუსულ და უკრაინულ ნაციონალიზმზე მეორე მსოფლიო ომის გავლენაზე იხ. David Brandenberger, National Bolshevism: Stalinist Mass Culture and the Formation of Modern Russian National Identity, 1931–1956 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2002); Serhy Yekelchyk, Stalin’s Empire of Memory: Russian–Ukrainian Relations in the Soviet Historical Imagination (Toronto: University of Toronto Press, 2014); Serhii Plokhy, “The Call of Blood: Government Propaganda and Public Response to the Soviet Entry into World War II,” Cahiers du monde russe 52, nos. 2–3 (2011): 293–320.

[17] მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ რუსულ ნაციონალიზმზე იხ. Yidhak M. Brudny, Reinventing Russia: Russian Nationalism and the Soviet State, 1953–1991 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000); Simon Cosgrove, Russian Nationalism and the Politics of Soviet Literature: The Case of Nash Sovremennik 1981–91 (New York: Palgrave Macmillan, 2004); John Dunlop, The Faces of Contemporary Russian Nationalism (Princeton: Princeton University Press, 1983); Nikolai Mitrokhin, Russkaia partiia: Dvizhenie russkikh natsionalistov v SSSR, 1953–1985 (Moscow: Novoe literaturnoe obozrenie, 2003); Roman Szporluk, Russia, Ukraine, and the Breakup of the Soviet Union (Stanford: Hoover Institution Press, 2001).

[18] ნაციონალისტური მობილიზაციებისა და საბჭოთა კავშირის დაშლის თაობაზე იხ. Mark R. Beissinger, Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State (Cambridge: Cambridge University Press, 2002); George W. Breslauer and Catherine Dale, “Boris Yel′tsin and the Invention of a Russian Nation-State, Post-Soviet Affairs 13, no. 4 (1997), 303–32; Timothy Colton, Yeltsin: A Life (New York: Basic Books, 2008); David D. Laitin, Identity in Formation: The Russian-Speaking Populations in the New Abroad (Ithaca: Cornell University Press, 1998); Serhii Plokhy, The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union (New York: Basic Books, 2014).

[19] რუსული ნაციონალიზმისა და პოსტსაბჭოური პერიოდის საგარეო პოლიტიკის თაობაზე იხ. Marlene Laruelle, ed., Russian Nationalism and the National Reassertion of Russia (London; New York: Routledge, 2009); eadem, In the Name of the Nation: Nationalism and Politics in Contemporary Russia (New York: Palgrave Macmillan, 2009); Igor Torbakov, “Emulating Global Big Brother: The Ideology of American Empire and Its Influence on Russia’s Framing of Its Policies in the Post-Soviet Eurasia,” Turkish Review of Eurasian Studies, no. 3 (2003): 41–72; idem, “A Parting of Ways? The Kremlin Leadership and Russia’s New-Generation National Thinkers,” Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization 23, no. 4 (Fall 2015): 427–57; idem., “Ukraine and Russia: Entagled Histories, Contested Identities, and a War of Narratives,” in Revolution and War in Contemporary Ukraine. The Challenge of Change, ed. Olga Bertelsen (Stuttgart: Ibidem, 2016), 89–120; Andrei P. Tsygankov, Russia’s Foreign Policy: Change and Continuity in National Identity (Lanham: Rowman & Littlefield, 2006); Andreas Umland, “Eurasian Union vs. Fascist Eurasia,” New Eastern Europe, November 19, 2015; Andrew Wilson, Ukraine Crisis: What It Means for the West (New Haven: Yale University Press, 2014), 118–43.

[20] რუსულ უკრაინული ომის თაობაზე იხ. Andrew Wilson, Ukraine Crisis: What It Means for the West; Serhy Yekelchyk, The Conflict in Ukraine: What Everyone Needs to Know (New York: Oxford University Press, 2015).